ՀԱՅԱԳԻՏԱՐԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԼԵՌՆԱՇԽԱՐՀ. ԹՈՐԳՈՄԻ ՏԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՐԴՆԵՐԸ
Հասմիկ Գուլակյանի հարցազրույցը ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող, պատմական գիտությունների թեկնածու Աշոտ Փիլիպոսյանի հետ

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԼԵՌՆԱՇԽԱՐՀ. ԹՈՐԳՈՄԻ ՏԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՐԴՆԵՐԸ / Տորք Անգեղ — Թորգոմա տուն

-Պարո՛ն Փիլիպոսյան, գիտության այն բնագավառը, որով զբաղվում եք, այսինքն՝ հնագիտությունը, հավաստել է, որ Հայկական բարձրավանդակում մարդկային գործունեության հետքերը վերաբերում են վաղ հին քարե դարին կամ, գիտական տերմինով ասած, ստորին պալեոլիթին, որն ընդգրկում է հարյուր հազարավոր տարիներ: Ներկայացրեք Հայկական լեռնաշխարհի հնագույն բնակավայրերի աշխարհագրությունը:
-Հայկական լեռնաշխարհը մարդկության բնօրրաններից է: Այն ներառում է շուրջ 400 հազ. քառ. կմ մակերես և Հյուսիսային Միջագետքի, Փոքր Ասիայի արևելյան հատվածի, Իրանական սարահարթի արևմտյան և հյուսիս-արևմտյան շրջանների հետ այն նախնական տարածքն է` նախահայրենիքը, որտեղ սկզբնապես ձևավորվել է հնդեվրոպական նախալեզվով խոսող մարդկային հանրությունը: Սկսած թերևս մ. թ. ա. VI-V հազարամյակների սահմանաբաժանից սոցիալական, տնտեսական, էկոլոգիական և այլ գործոնների ազդեցությամբ հնդեվրոպական նախալեզվի կրողները, հաջորդական փուլերով, մի քանի հազարամյակների ընթացքում աստիճանաբար հեռացել են իրենց նախահայրենիքից զբաղեցնելով Հնդկաստանից մինչև Իռլանդիա ներառող հսկայածավալ տարածաշրջանը: Ի տարբերություն հնդեվրոպական շատ ցեղերի ու ցեղախմբերի հայերիս հնդեվրոպական նախալեզվի տարրերը կրողներից մեկին, բախտ է վիճակվել մնալ նախահայրենիքում, այստեղ կազմավորվել որպես ժողովուրդ և նախահայրենիքի մի զգալի հատվածում, որն այժմ Հայկական լեռնաշխարհ է անվանվում, ստեղծել բազմադարյան պատմություն և ինքնատիպ մշակույթ:
Ինչ վերաբերում է Հայկական լեռնաշխարհի հնագույն բնակավայրերին կամ բնակատեղիներին, դրանք հայտնաբերվել են և Արևմտյան Հայաստանում, և՛ Արևելյան, նաև Հայկական լեռնաշխարհի այն տարածքներում, որոնք ժամանակակից Ադրբեջանի և Վրաստանի քաղաքական սահմանների մեջ են: Հնագույն և մեծարժեք հուշարձաններից մեկը Հայկական լեռնաշխարհի և Փոքր Ասիայի սահմանագծին գտնվող Չաթալ-Հույուկի երկբլուր բնակավայրն է, որտեղ պեղվել են նեոլիթյան ժամանակաշրջանին վերաբերող կառույցներ և մարդու գոյությունը վկայող հնագիտական արժեքավոր հուշարձաններ՝ իրենց տաճարական կառույցներով, դամբարանային համալիրներով, հնագիտական նյութերով:
-Ի՞նչ փաստացի նյութ է հայտնաբերվել Հայաստանի տարածքի հնագույն բնակավայրերից, և ո՞ր ժամանակով են դրանք թվագրված:
-Չաթալ-Հույուկի բնակատեղին վերաբերում է մ. թ. ա. VIII-VII հազարամյակներին: Այս հատվածում կա նաև մի շատ ուշագրավ հուշարձան ևս Չայունլու Թեփեսին (Թուրքիա): Այնտեղ հայտնաբերվել են հնագույն պղնձե առարկաներ’ թվագրված մ. թ. ա. VIII հազարամյակի վերջով: Սրանք առայժմ Մերձավոր Արևելքում հայտնաբերված ամենահին մետաղական առարկաներն են: Այս գտածոները վկայում են, որ Հայկական լեռնաշխարհը և հարակից տարածքները կարևորագույն դեր են ունեցել ոչ միայն մարդկային հասարակության ձևավորման ու զարգացման, այլև նրա գործունեության մեջ որոշակի բնագավառների ներդրման առումով:
-Դուք բազմիցս մասնակցել եք հնագիտական պեղումների: Պատմեք այդ աշխատանքների մասին: Ո՞ր ժամանակաշրջանին են վերաբերում կատարված ուսումնասիրությունները:
-Իմ գործունեությունն սկսվել է Այգեվանի և Օշականի հնագիտական արշավախմբերում: Ես շատ շնորհակալ եմ պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Ստեփան Եսայանին, որ ինձ ներգրավեց այս աշխատանքների մեջ հնարավորություն ընձեռելով ծանոթանալ հնագիտությանը, և ավելի բորբոքեց իմ սերն այս մասնագիտության հանդեպ:
Պեղումներ ավելի հաճախ կատարել եմ Աևանի ավազանում, մասնավորապես՝ Այրիվանքում, Նորադուսում, Սարուխան գյուղի տարածքում, Ներքին Գետաշենում, Քանագեղում, Զոլաքարում, Ծակքարում:
Պեղվել է ավելի քան 300 հնագիտական դամբարան, իսկ հայտնաբերված նյութը վերաբերում է մ. թ. ա. III-I հազարամյակներին վաղ, միջին, ուշ բրոնզե շրջափուլերին, վաղ երկաթե դարին, անգամ Ուրարտուին Վանի թագավորության ժամանակաշրջանին: Ըստ որում, ես ավելի հակված եմ վերջինս անվանել Վան-Տոսպի թագավորություն:
-Ինչո՞ւ:
-Բանն այն է, որ խնդրո առարկա երկրի տիրակալները (Իշպուինի, Մենուա, Արգիշտի Ա, Սարդուրի Բ, Արգիշտի Բ, Ռուսա Գ) իրենց սեպագիր հաղորդումներում սեփական տիտղոսները թվարկելիս, անշուշտ, ոչ պատահականորեն, ընդգծել են նաև Բիայնա (Վան) երկրի թագավորն ու Տուշպա (Տոսպ) քաղաքի տերը լինելու պարագան: Այսինքն՝ տվյալ դեպքում արքայական տիտղոսների տասնամյակներով մշակված և իմաստավորված բանաձև-սահմանումներում Բիայնա-Վան և Տուշպա-Տոսպ տեղանունների հաջորդական, համադրված կիրառումն անվերապահորեն ընկալվել է որպես խնդրո առարկա հզոր և անկախ տերության էթնո-ռազմա-քաղաքական, կրոնական և աշխարհատարածական ընդհանրության անվանական խորհրդանիշ: Ուստի «Վան-տոսպ» կամ «Վան-Տոսպ» երկրանուն-տերմինը հորինված և կամայականորեն հարմարեցված երկրանուն չէ, այլ սեպագիր սկզբնաղբյուրներով փաստված որոշակի իրողություն, որը հարյուրամյակներ անց էլ պահպանվել է Հայոց աշխարհի Վասպուրական նահանգի Վանտոսպ գավառի անվան մեջ, որի մասին վկայում է Թովմա Արծրունին: Այս գավառը, տարածական առումով ևս, ըստ էության, համընկնում է քննարկվող հինավուրց երկրի բուն սահմաններին, և, մեկ անգամ ևս ուզում եմ ընդգծել իր անվան մեջ անխաթար վերարտադրում է վերջինիս սեպագիր երկրանվան (Բիայնա-Վանա երկիր) և մայրաքաղաքի (Տուշպա-Տոսպ) բառարմատային համակցությունը:
-Ձեր այս վերջին փաստարկը հնարավորություն տալի՞ս է այն գիտնականներին, ովքեր կարծում են’ Ուրարտուն հայկական պետություն չէ, փարատել իրենց կասկածները:
-Այստեղ Ուրարտուի հայկական և ոչ հայկական լինելու հարցը չէ: Եթե Ուրարտուի պատմությունը հայ ժողովրդի պատմության մասն է, նշանակում է’ ուրարտացիները հայեր են: Այլ հարց է առաջանում, երբ մեկնաբանողները փորձում են լեզվական առումով ներկայացնել այս խյդիրը ուրարտացիները հայերե՞ն են խոսել, թե՞ ոչ: Կամ՝ ուրարտացի ասելով ի՞նչ ենք հասկանում մարդաբանական տի՞պը, լեզո՞ւն, մշակո՞ւյթը… Եթե ուրարտական մշակույթն անվանում ենք հայկական, ինչպե՞ս պետք է անվանենք հայասականը, Աևանի ավազանի մշակույթը, որն Ուրարտուից շուրջ 800 տարի ավելի վաղ է եղել: Ըստ էության, խոսքը մշակույթի հայկական լինել-չլինելու մասին չէ: Եվ Հայասայի, և Սևանի ավազանի, և Նաիրիի, և Ուրարտուի մշակույթն ու պատմությունը հայ ժողովրդի պատմությունն են, դրանք նրա լեզվի, հոգևոր և նյութական մշակույթի զարգացման փուլերն են:
Իմ կարծիքով այս ամբողջ պատմությունն առաջին հերթին եկել է լեզվաբանության խրթին ու լուրջ բնագավառում մակերեսային ենթադրություններ անող դիլետանտներից, ովքեր փորձել են ուրարտական լեզվի մեջ տեսնել հայերենը (ըստ որում, հաճախ նաև արդի հայերենը) և ուրարտացիներին պարզապես անվանել են հայեր: Կրկնում եմ ուրարտացիները մեր ժողովրդի մասն են: Հայտնի է ուրարտական քերականությունը, բառապաշարը, վերջինիս մեջ կան և հնդեվրոպական, և ոչ հնդեվրոպական բառարմատներ, կան քերականական ձևեր, որոնք ընդհանրապես հայերենում չեն կիրառվում: Այս ամենի համատեքստում խոսել ուղղակի ուրարտերենի և հայերենի մասին, ինձ թվում է ոչ մասնագիտական մոտեցում:
-Դաոնանք մեր խնդիրներին: էթնիկական զարգացման գործընթացներն ի°նչ նախադրյալներ ստեղծեցին ցեղերի և նրանց միությունների համախմբման, հայ ժողովրդի ու նրա լեզվի ձևավորման համար: Ի՞նչ են ասում այդ մասին հնագիտական փաստերը:
-Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում մ. թ. ա. III հազարամյակի վերջին շումերական, ավելի ուշ խեթական, մ. թ. ա. 13-րդ դարից նաև միջին և ուշ շրջանի նոր ասուրական, ապա Վանի կամ Վան-Տոսպի թագավորության շուրջ 600 արձանագրությունները վկայում են բազմաթիվ տեղանուններ, ցեղանուններ, որոնք զբաղեցրել են այս տարածաշրջանը: Ըստ որում, դրանց մի մասը կոչվում են նաև երկրներ, ունեն թագավորներ և մայրաքաղաքներ: Որքա՛ն են սրանք էթնիկական առումով մոտ կամ տարբեր եղել միմյանցից, շատ դժվար Է ասել, որովհետև չունենք ո՛չ Արևմտյան Հայաստանի հնագիտական ամփոփ պատկերը, ո՛չ էլ այս ցեղախմբերի իրական լեզուն: Կարոդ ենք միայն ենթադրություններ անել տեղանունների, արքաների անունների և այլ անվանումների շուրջ: Ամեն դեպքում դրանց զգալի մասը հնդեվրոպական բառարմատներ ունի: Աևանի ավազանում, Արարատյան դաշտում. Արևմտյան Հայաստանի. հատկապես Կեբանի ջրամբարի տարածքում և Վանի մերձակայքում կատարված պեղումները հնարավորություն Էն տալիս ենթադրել. որ հիմնականում կամ առավելապես խոսել են հնդեվրոպական նախալեզվին պատկանող լեզուներով: Իսկ նրանց նյութական մշակույթի մասին պահպանված վկայությունները պեղված հուշարձաններն են: Սասնավորապես կարող եմ ասել Սևանի ավազանի մասին, որը վանտոսպյան արձանագրություններում հիշատակվում է «Վելիկուխի» կամ «Ուելիկուխի» երկիր անվամբ։ Այս երկրանունը առանց փոփոխության պահպաևվել է Գեղարքունիքի գավառի անվան մեջ և իր հիմքում ունի հնդեվրոպական uel(վել) բառարմատը, որը կարող է նշանակել նաև «մեծ»։ Դրանից էլ, ըստ երևույթին, ծագում է մեր տոհմածին նահապեա Գեղամի անունը։ Ուշագրավ մի զուգահեռ կա Հրաչյա Աճառյանի «Արմատական բառարանում»․գեղնի նշանակում է նաև հայ։
-Ո՞րն էր մեր հեռավոր նախնիների զբաղմունքը:
-Անասնապահությունը և երկրագործությունը՝ զուգորդված եղանակով: Այս տարածքում նկատելի դեր է ունեցել նաև մետաղագործությունը: Հայտնաբերվել են բազմաթիվ դաշույններ, դանակներ, պերճանքի առարկաներ՝ պատրաստված բրոնզից, արծաթից, ոսկուց:
Մետաղագործությունը բարձր զարգացման էր հասել Սևանի ավազանում: Մեր պեղած դամբարաններում հայտնաբերվել են նաև կաղապարներ: Այստեղ գոյություն է ունեցել մետաղների ձուլման և համաձուլվածքների ստացման համակարգ, ինչպես նաև՝ դրանց արտադրության կազմակերպման որոշակի մշակված փուլեր: Նկատի ունեմ նաև անագի ներկրումը Հայկական լեռնաշխարհ: Փաստեր կան, որ անագը Մերձավոր Արևելք, նաև Հայաստան են բերել երկու ճանապարհով: Առաջին վաղ ճանապարհը, որն առնչվում է արևմտյան առևտրական ճանապարհի հետ, Միջերկրական ծովով էր: Մինչև մ. թ. ա. 13-րդ դարը անագն այդ կերպ է բերվել Հայաստան: Հետագայում՝ խեթական պետության անկումից հետո փակվեց այդ ճանապարհը: Ենթադրություն կա, որ դրանից հետո անագը հիմնականում մատակարարվում էր Պարսից ծոցով: Աա սոսկ մետաղատեղափոխում չէր, այլ որոշակի հնագիտական և մշակութային դրսևորումներով փաստվող գործողություն, քանի որ սրա հետևանքով մշակութային, զինագործական, խեցեգործական զգալի ընդհանրություններ են նկատվում Իրանական սարահարթի արևմտյան և հյուսիսւսրևմտյան, Հայկական լեռնաշխարհի, նաև Հյուսիսային Կովկասի միջև: Այս մշակութային կապերը բավական ցայտուն հաստատվում են տեղի դամբարաններում հայտնաբերված այնպիսի ծովախխունջներից պատրաստված զարդերով, որպիսիք չկան Հայկական լեռնաշխարհի լճերում ու գետերում:
-Բնականաբար, այդ կապերը ենթադրում են նաև միջազգային հարաբերություններ: Մինչ դրանց անցնելը առանձնացնենք այն յուրահատկությունները, որոնք բնորոշ էին հայկական մետաղամշակությանը: Ինչո՞վ են տարբերվում մեր հնավայրերում հայտնաբերված զինական, պերճանքի և այլ առարկաները այլոց նմանատիպ գտածոներից:
-Եվ հնում, և այսօր աշխարհում եղել է և կա պերճանքի առարկաների, զենքերի, հանդերձանքի որոշակի ստանդարտ (միաձևություն- ֆ. Գ.): Այսինքն հզոր տերությունները թելադրում են իրենց արտադրանքի ձևերը, իսկ ենթակաները ընդօրինակում: Այդ երևույթն առկա է նաև Հայկ ական լեռնաշխարհում՝ իր ինքնուրույն դրսևորումներով: Դրանք մասնավորապես շրջանակավոր և ցանցկեն դաստակներով դաշույններն ու սրերն են, օձագաւար նախշազարդերով քունքազարդերը, որոնք Հայաստանում ավելի շատ են տարածված եղել: Զուգահեռների միջոցով կարող ենք փաստել, որ դաշույնների, զենքերի, պերճանքի առարկաների որոշ տեսակներ Հայաստանից են մուտք գործել հյուսիս-արևմտյան Իրան, Անդրկովկաս: Եթե խեթական թագավորությունը, Ասորեստանն ու Միտանին կարող էին ոսկերչության, պերճանքի առարկաների և առևտրի որոշակի միաձևություններ հաստատել, Հայկական լեռնաշխարհն իր հերթին նույնը կարող էր անել վերոհիշյալ տարածաշրջանների, թերևս նաև հարավռուսական տափաստանների հետ հարաբերություններում: Այսինքն մենք ևս եղել ենք այն օջախներից մեկը, որը թելադրել է իր նորամուծությունները մերձավորարևելյան ընդհանուր մշակույթի ձևավորման համակարգում:
-Խոսել մետաղամշակության մասին, չաոանձնացնել երկաթագործությունը, կարծում եմ՝ ճիշտ չի լինի:
-Անշուշտ: Հայկական լեռնաշխարհը, թերևս, առաջնային այն տարածքներից է, որտեղ մշակվել է հնագույն երկաթը: Մ. թ. ա. 13-12-րդ դարերում արդեն օգտագործվում էին ճորոխի ավազանի և Տավրոսի լեռների շրջանի երկաթահանքերը: Հայկական լեռնաշխարհը համարվել է մետաղի և մետաղական արտադրանքի մատակարարներից մեկը Մերձավոր Արևելքում: Հիշատակենք մի ուշագրավ փաստ: Թել Ռիմախից (Հյուսիսային Միջագետք) հայտնաբերված ասուրերեն սեպագիր սալիկները հիշատակում են Նաիրիի մասին որպես տարանցիկ առևտրի կենտրոն, որը հյուսիսային Միջագետք և Մերձավոր Արևելք էր արտահանում բրոնզից և երկաթից պատրաստված առարկաներ, նաև անագ (վերջինս, հավանաբար, վերավաճառքի նպատակով): Արտահանվում էին նաև հացահատիկ, վարազի ճարպ (ամենայն հավանականությամբ բուժական նշանակություն ուներ) և առայժմ չվերծանված մի արտահայտությամբ «հսdatu» տեսակի բուրդ, որը պահվում Էր կավե կարասների մեջ: Մա, ենթադրվում Է, հատուկ ձևով մշակվող բուրդ Էր:
-Մասամբ պատասխանեցիք այն հարցին, որն ուզում Էի ուղղել Ձեզ. տնտեսության ու մշակույթի ո՞ր ճյուղերն Էին այն ժամանակ Հայաստանում զարգացած:
-Եթե հաշվի առնենք, որ հնագույն ժամանակներից Սյունիքի ու Գուգարքի պղնձահանքերը, ճորոխի ու Սևանի ավազանների, Տավրոսի լեռների, Սպերի արծաթի ու ոսկու հանքերը շահագործվել են, կարող ենք ասել, որ Հայկական լեռնաշխարհը մերձավորարևելյան առևտրի և փոխւսռնչությունների համակարգում կարևոր Էր հատկապես մետաղամշակման ու մետաղաձուլման արտադրությամբ և ձիաբուծությամբ: Ինչպես վկայում Է Աստվածաշունչը, Թորգոմի տան բնակիչները Մերձավոր Արևելքի լավագույն ձիավաճառներն Էին:
-Հետաքրքիր են նաև մեր լեռնաշխարհի բնիկների հավատալիքները, դրանց բովանդակությունը: Ծիսապաշտամունքային ի՞նչ իրեղեն ապսւցույցներ են հայտնաբերվել առայժմ պեղված դամբարաններում:
-Աշխարհի բոլոր ժողովուրդների պաշտամունքային կարևորագույն դրսևորումներն առաջին հերթին կապված են այն տարօրինակ երևույթների հետ, որոնք տեղի էին ունենում երկրակազմական-էկոլոգիական գործընթացների ժամանակ և անբացատրելի էին: Մեր նախնիները ևս ունեցել են Արևի, նախնիների, հանդերձյալ աշխարհի պաշտամունք, մահվանն ու վերածնությանն առնչվող խնդիրներ: Ուշագրավ են դամբարաններում փաստված, թաղման ծեսին առնչվող մի քանի մանրամասներ կապված հանգուցյալի ղիադրման, դիամասնատման և դիակիզման հետ: Վերջինս, հավանաբար, հանգուցյալին երկինք ուղարկելու մտայնությամբ էր կատարվում: Հին աշխարհում երկինք բարձրանալու երկու հիմնական ձև կար թռչունների և ծխի միջոցով: Այրելով հանգուցյալի մարմինը նրան «երկինք էին ուղարկում»’ Արևի մոտ: Կրակն արևի խորհրդանիշն էր, իսկ ծուխը երկիրը և երկինքը կապող օղակներից էր:
Հանգուցյալին Երկինք կարող էին «տանել» նաև թռչունները: Դին դրվում էր դամբարանամերձ աշտարակի վրա: Թռչունները կտցահարում, հոշոտում էին մարմինը, իսկ մնացորդները թաղում էին դամբարանում: Ուստի դամբարաններում երբեմն հանդիպում են ոչ ամբողջական կմախքների:
-Դա էլ անվանվում է դիամասնատո՞ւմ:
-Դա դրա մի դրսևորումն էր, բայց որպես ծիսական արարողություն այն որոշակի ձևակերպում ստացավ շատ ավելի ուշ շրջանում և կապված էր զրադաշտական կրոնի հետ: Կար նաև սրա հակառակ գործողությունը խմբային թաղումը: Այս երևույթն արձանագրվում է մ. թ. ա. III-II հազարամյակների սահմաններին և ավելի լայն տարածում ստանում մ. թ. ա. II հազարամյակի կեսերին: Մարդաբան, պատմական գիտությունների թեկնածու Ռուզան Մկրտչյանի հետ անդրադարձել Ենք այս խնդրին: Խմբային թաղումների Երևույթը ներառում է և ծիսական, և աշխարհիկ պատկերացումների համակարգ: Մ.թ.ւս. 16-15-րդ դդ. Սևանի ավազանում նկատվում է ազգաբնակչության աննախադեպ աճ: Այդ աճը և դրան զուգահեռ անհրաժեշտ սննդի պաշարի պակասը ստեղծել էին մի այնպիսի սոցիալական «մկրատ», որը հրատապ լուծում էր պահանջում: Ելքը խմբային թաղումների համակարգ ստեղծելն էր: Այսինքն նահապետի կամ առաջնորդի մահվան ժամանակ տոհմի կամ համայնքի ներկայացուցիչներից զոհվում էին անդրաշխարհում նրան սպասարկելու ակնկալիքով: Մի կողմից կատարվում էր ծիսական սրբազան արարողություն, իսկ մյուս կողմից կարգավորում տվյալ հասարակության անհրաժեշտ թվաքանակը:
-Անհնար է պատկերացնել որևէ հասարակություն` առանց սոցիալական շերտավորումների, առանց աղքատի և հարուստի: Ի՞նչ են վկայում այդ տարբերությունների մասին պեղումները:
-Խմբային թաղումների ժամանակ ամբողջ գույքը տեղավորվել է մի մարդու’ առաջնորդի մոտ: Նա ընդգծված կարգավիճակ ունի դամբարանի ներսում, որովհետև առանձին է թաղված: Նրա ոտքերի տակ, տարբեր համադրությամբ, տեղադրված են տասնյակ հանգուցյալներ: Այսինքն՝ յուրաքանչյուր սոցիալական շերտ իր ներկայացուցիչը պետք է ունենար այդ դամբարանում: Այդ առումով մի այլ սոցիալական ուշագրավ խավ էլ ենք նկատել հնագիտական դամբարաններում, նահատակների զոհաբերվողների խումբը: «Նահատակ» բառն այսօր մարտիրոսի հոմանիշն է: Իրականում այն ուներ այլ իմաստ, կազմված է հնդեվրոպական «նաֆա» (նաֆո) «պորտ, սկիզբ» և «տակ»’ «ցածր» բառարմատներից: Այսինքն նահատակ նշանակում է պորտի տեր, սկիզբ: Նահատակները տոհմի առաջնորդի տիրոջ սպասավորներից ծնվածներն էին: Ծնված օրվանից նրանք պատրաստ էին զոհաբերման: Դրան հակառակ կար նաև հպատակ հասկացությունը: Վերջինս կարող էր ազգակցական կապ չունենալ նահապետի հետ, բայց երկուսն էլ ընդոծին էին (Մովսես Խորենացին հիշատակում է այդ տերմինը):
-Մարդաբանական ի՞նչ երևույթներ են տեղի ունեցել Հայկական լեռնաշխարհում, ե՞րբ է վերջնականապես ձևավորվել այստեղ մեր մարդաբանական տիպը:
-Այդ հարցին պատասխանեմ իմ գործընկերոջ հնագիտական արշավախմբի իմ աջակցի մարդաբան Ռուզան Մկրտչյանի խոսքով: Մ. թ. ա. III հազարամյակում այստեղ արդեն նկատվում է հարավեվրոպոիդ մարդաբանական տիպի երկու դրսևորում նրբակազմ, որն ապրում էր Հայկական լեռնաշխարհի հարավում Վանի ավազանում, և ավելի զանգվածեղ, որն ապրում էր հյուսիսում Սևանի ավազանում, Շիրակում, Արարատյան դաշտում: Սրանց փոխառնչությունների, մերձեցման ու միախառնման արդյունքում էլ ձևավորվել է մեր ժողովուրդք: Եվ որքան հայտնի է այս գործընթացն առավել ակտիվացել է մ. թ. ա. II հազարամյակի կեսերից:
-Ձեր արշավախմբի ուսումնասիրած նյութը հնարավորություն տալի՞ս է ասել, որ Սևանի ավազանում ձևավորվել էին ոչ թե սոսկ տոհմացեղային միություններ, այլև կար պետական կազմավորում:
-Դժվարանում եմ ասել՝ կա՞ր պետական կազմավորում իր բոլոր քաղաքական ձևավորումներով: Սևանի ավազանում մ. թ. ա. II հազարամյակի կեսից գոյություն է ունեցել վաղ պետական կազմավորումներին բնորոշ ինչ-որ ձևավորում: Լճաշեն գյուղի մոտ պեղվել Է ամրոց շրջակա դամբարանադաշտով: Այդ կազմավորումը վկայված Է մ. թ. ա. 8-րդ դարից և կոչվել Է Ուդուրի-էթիունի՝ ծովային էթիունի: Նրա կարևորագույն բաղկացուցիչներից են Կիեխունի երկիրը, Ադախունի երկիրը, Վելիկուխի երկիրը և այլն: Հայտնի են նաև Վելիկուխի երկրի երկու թագավորների անունները՝ Նիդինի և Մուրինու:
-Նույն այդ ժամանակներում Հայկական լեռնաշխարհի կենտրոնական շրջաններում կայի՞ն վաղ պետական այլ կազմավորումներ:
-Միանշանակ այո: Խեթական արձանագրությունները Հայասան անվանում են պետություն: Սեկ այլ ուշագրավ հանգամանք: Մ. թ. ա. II հազարամյակի կեսերին Սերձավոր Արևելքում ձևավորվում են քաղաքական երկու մեծ բևեռներ խեթական պետությունը և նրա դեմ գործող Եգիպտոսը, Բաբելոնը և Միտանին: Սրանցից յուրաքանչյուրը փորձում Էր պայքարի ընթացքում սիրաշահել և իր կողմը գրավել այն ցեղային կամ վաղ պետական կազմավորումները, որոնք կարող Էին մասնակցել այս պայքարին: Ուշագրավ Է, որ Հայկական լեռնաշխարհի մ. թ. ա. 15-14-րդ դդ. դամբարաններում Լոռի բերդում, Լճաշենում, Մեծամորում, Ներքին Գետաշենում, Քանագեղում, Հրազդանի ավազանում հանդիպում են միտանական կնիքներ: Սրանք իշխանություն խորհրդանշող իրեղեն ապացույցներ են: Ըստ Էության, Հայկական լեռնաշխարհի տարբեր ցեղախմբերը և՛ Գուգարքում, և՛ Աևանի ավազանում, և՛ Արարատյան դաշտում, և՛ Սյունիքում մասնակցել են եգիպտա-բաբելա-միտանական դաշինքին ընդդեմ խեթական թագավորության:
Հստակ կարելի Է ասել, որ Հայկական լեռնաշխարհն ընդգծված մասնակցել է այս պայքարին և կռվող կողմերին սպառազինել Է: Ըստ խեթական թագավորների վկայությունների Հայասա-Ազզին և արևելքի երկրները միշտ թշնամի են եղել և միշտ պայքարել են իրենց դեմ:
-Իսկ ի՞նչ դեր Է ունեցել Առաջավոր Ասիայում Հայկական լեռնաշխարհի հնագույն մշակույթը, որին կարծես Լճաշեն-Մեծամորյան են անվանել:
-Լճաշեն-Սեծամորյան անվանում են Հայկական լեռնաշխարհի ուշ բրոնզեդարյան և վաղ երկաթեդարյան մշակութային հանրությունը: Դրանից առաջ մենք այլ մշակույթներ ենք ունեցել Կուր-Արաքսյան իր փուլերով, միջին բրոնզեդարյան, մասնավորապես, Բեդեն-Բերքաբերյան, Թռեղք-Վանաձորյան, Սևան-Արցախյան, Կարմիրբերդյան և Կարմիրվանքյան: Այս մշակույթները ոչ միայն ներառել են հարակից տարածքների քաղաքակրթությունների դրսևորումները, այլև իրենք Էլ ինչ որ բան են ավելացրել դրան:
Ես համոզված եմ, որ Հայկական լեռնաշխարհի’ մասնավորապես Սյունիքի և Սևանի ավազանի մշակութային առանձին դրսևորումներն արտացոլվել են արևմտյան Իրանի, հատկապես մ. թ. ա. II հազարամյակի Երկրորդ կեսի, մշակույթում և նպաստել են վերջինիս ձևավորմանն ու զարգացմանը:
-Այդ առումով՝ ի՞նչն են հատկապես բարձր գնահատում օտար մասնագետները:
-Մետաղագործությունը միշտ առաջնակարգ է եղել մեզանում, և արժանվույնս գնահատվել է նրա ազդեցությունը այլոց վրա: Հայկական լեռնաշխարհը հնագույն ժամանակներից եղել է օբսիդիանի վանակատի արտահանման կարևորագույն օջախ: Սեր ինստիտուտի և Փենսիլվանիայի համալսարանի (ԱՍՆ) համատեղ արշավախումբն այժմ ուսումնասիրում է վանակատի հանքավայրերը ՀՀ-ում, Վրաստանում, Իրանում և համեմատում: Պարզվել է, որ հայկական վանակատը հայտնաբերվել է Միջերկրականի ափերին, Ռուսաստանի տափաստաններում, Պարսից ծոցի մոտակայքում, Իրանում:
-Ենթադրվում է, որ դրանք սոսկ առևտրատնտեսական կապեր չէին: Կարելի՞ է խոսել արդեն ձևավորված միջազգային հարաբերությունների մասին:
-Իհարկե: Նույնիսկ կարծիք կա, որ VI-V հազարամյակների սահմանագծին, երբ Հյուսիսային Սիջագետքի Հալաֆյան մշակույթի կրողները մուտք են գործել Հայկական լեռնաշխարհ վանակատ արտահանելու, իրենց հետ բերել են գունազարդ խեցեղենի նմուշներ: Հայկական լեռնաշխարհը միշտ եղել է տարանցիկ խաչմերուկ, որտեղ խաչվել են և՛ ավանդույթները, և՛ մշակույթը, և՛ որտեղ տեղի է ունեցել դրանց սինթեզը: Հայկական լեռնաշխարհում կարելի է նկատել շատ ընդհանրություններ, որոնք առանձին-առանձին դրսևորվում են և Փոքր Ասիայում, և Սիջագետքում, բայց համատեղ հանդիպում են մեզ մոտ: Հայկական լեռնաշխարհը իսկապես այն կարևորագույն օջախներից է, որն էական դեր է ունեցել համաշխարհային քաղաքակրթության մեջ: Այս տարածաշրջանում բրոնզե-երկաթե դարաշրջաններում իրար հաջորդած մշակույթների ու մշակութային խմբերի միակ ժառանգորդն այն ժողովուրդն է, որն այժմ էլ ապրում է Հայաստանում: Անշուշտ: Մենք ոչ մի տեղից չենք եկել, ոչ մի տեղ չենք գնացել…
-Եվ չենք էլ ուզում գնալ:
-Ցավոք, մի մասը գնում է, բայց ազդեցիկ մասը, համոզված եմ, մնում է այստեղ: Սա մեր Հայրենիքն է, և հազարամյակ շարունակ, պետականություն չունենալով, մշակույթի, հավատքի և հնից եկող գեների շնորհիվ պահպանվել ենք և հարատևելու ենք այնքան, քանի կա Երկիր մոլորակը:
-Ո՛րն է մեր դիմակայելու գաղտնիքը: Ի՞նչն է մեզ այստեղ պահում:
-Հնագույններից մեկը լինելու աստվածային շնորհը: Հնագույն մշակույթների ավանդույթները մեր մեջ կրելու ուժը, կենսասիրությունը, լավատեսությունը և հավատը: Պատմությունը կարող են կեղծել այն ժողովուրդները, ովքեր չունեն: Իսկ ով ունի իր դարավոր մշակույթն ու պատմությունը, ավելորդ անգամ այն վերահաստատելու կարիքը չունի: Կա օբյեկտիվ իրականություն, որը հնարավոր չէ փոխել կամ կեղծել:
-Իմ կարծիքով՝ մեր մասնագետներն առավել շատ ինքնապաշտպանությամբ են զբաղված՝ ամեն տեսակ նենգափոխությունների և պատմության կեղծարարությունների պայմաններում:
-Ամենացավալին այն է, որ մեր դրկիցները վրացիները, ադրբեջանցիները կամ ուրիշներ, հաճախ փորձում են այս կամ այն պատմական իրադարձությունը նենգափոխել, յուրովի մեկնաբանել, սեփականել, «ապացուցել», որ իրենք ավելի հնամենի պատմություն ունեն: Չկա նման փաստ: Մենք այս տարածքի ժառանգներն ենք:

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԼԵՌՆԱՇԽԱՐՀ. ԹՈՐԳՈՄԻ ՏԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՐԴՆԵՐԸ
«Վեմ» ռադիոկայան, 5. 06. 2002
«Վասն հայության», 16. 07. 2002
Հասմիկ Գուլակյան, ՀԱՅԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՀԱՅԱՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԵՐ
(Հրապարակախոսություն), հատոր Ա, «Էդիթ Պրինտ» 2010