ՀԱՅԱԳԻՏԱՐԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ

Հասմիկ Գուլակյանի հարցազրույցը Արմեն Պետրոսյանի հետ
ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող, բանասիրական գիտությունների դոկտոր Արմեն Պետրոսյանը հայ ժողովրդի ծագման վերաբերյալ իր «Արամի առասպելը հնդեվրոպական առասպելաբանության համատեքստում և հայոց ազգածագման խնդիրը» մենագրության մեջ հնդեվրոպական առասպելաբանության կուտակած նյութին ավելացնում է Արամի մասին հայկական հնազույն առասպելը և գիտությանը հայտնի տվյալների հիման վրա մեկնաբանում հայոց առասպելաբանության ակունքները:

-Պարոն Պետրոսյան, Դուք կենսաֆիզիկոս եք, սակայն Ձեր գիտական ուսումնասիրությունները հիմնականում վերաբերում են հայոց պատմության հնագույն շրջանին: Ինչո՞վ են պայմանավորված նման նախասիրությունն ու հետաքրքրությունները:
-Ես կենսաֆիզիկոս եմ միայն կրթությամբ: Մոտ քսան տարի է աշխատում եմ հայագիտության բնագավառում և բանասեր եմ, պատմաբան: Փոքր հասակից ինձ հետաքրքրել է հայոց ազգածագման խնդիրը: Երբ կարդացել եմ պատմության դասագիրքը կամ այլ գրքեր, իմ մեջ անբավարարության զգացում է առաջացել: Անհասկանալի էր, թե ինչպե՞ս եղել է Ուրարտու, որից հետո էլ’ Հայաստան, իսկ դրանցից առաջ ինչ-որ Հայասա: Մի քանի տվյալներ էին բերվում, հետո ինչ-որ եզրակացություններ արվում: Ինձ հետաքրքրում էր, թե ի՞նչ է եղել իրականում, կա՞ գիտական պարզորոշ տեսակետ այդ մասին: Դեռ դպրոցական տարիներից գրքեր էի գնում, կարդում, և զարմանքով ու հիասթափությամբ պարզեցի, որ միարժեք, համոզիչ լուծումներ չկան:

-Ե՞րբ սկսեցիք գիտական լուրջ քայլեր ձեռնարկել:
-1983 թվականից, երբ արդեն 35 տարեկան էի: Լրջորեն սկսել եմ զբաղվել հատկապես առասպելաբանությամբ:
Հայկական առասպելաբանությունը նշանակալի չափով ենթակա է եղել իրանականին: Եղած ուսումնասիրություններում հատկապես դա Էր շեշտվում: Ինչ-որ չափով գիտեի, որ հայոց մեջ պահպանվել են նաև հին աշխարհի այլ ավանդույթների փոխառություններ: Ենթադրում Էի, որ պետք Է լիներ նաև բնիկ հայկականը: Փորձում Էի դա գտնել:

-Ինչպե՞ս հայտնաբերեցիք հայկական հնագույն առասպելները։
-Հայկական մշակույթի այդ ճյուղը մեզանում լավ չէին ուսումնասիրել: Հնդեվրոպական առասպելաբանութիւնը, որ որպես առանձին գիտություն, ստեղծվել է 20-րդ դարում, քաղաքական և այլևայլ պատճառներով Հայաստան չէր հասնում: Ես փորձեցի հասկանալ, պարզել ի՞նչ կա հնդեվրոպական առասպելագիտության մեջ և ըստ այնմ տեսնել, թե ի՞նչ մաս կարող էր լինել դրանից հայկականում (այն ստեղծվել է ֆրանսերեն և անգլերեն): Փաստերը ցույց տվեցին, որ հայկական առասպելաբանության մեջ միանգամայն հնարավոր է բացահայտել մի շերտ, որը բնիկ հնդեվրոպական է, այսինքն բնիկ հայկական է: Դա երևում է անուններում, բայց ոչ առաջին հայացքից:

-Փորձենք առանձնացնել դիցաբանության և պատմականության սահմանները, որտե՞ղ է ավարտվում առաջինը, որտեղի՞ց է սկսվում երկրորդը, և այդ հարթության մեջ որտեղի՞ց է սկիզբ առնում կամ որտե՞ղ է ձևավորվում ու իր պատասխանը գտնում հայոց ծագումնաբանությունը:
-Իմ ուսումնասիրությունների գլխավոր արդյունքներից մեկն այն էր, որ հայոց հին առասպելաբանությունը պահպանվել է նախ և առաջ ազգային նահապետների համակարգում Հայկից մինչև Արա Գեղեցիկ: Այսպես Հայկը տոհմի նահապետ է և սկզբնավորող, նա պետք է այդպիսին լիներ, ինչպես հույների մոտ Զևսը: Արա Գեղեցիկը, որը զոհվում է և ենթադրվում է, որ պետք է հարություն առներ, այնպիսի մի կերպար է, ինչպես, օրինակ, փյունիկյան Ադոնիսը, փռյուգիական Ատտիսը: Գլխավոր կերպարներն են Հայկը, Արամը և Արա Գեղեցիկը: Արամն ասես Հայկի կերպարի կրկնությունը լինի: Նա Հայաստանի երկրորդ ստեղծողն է, Հայաստանը երկրորդ անգամ նրա անունով է կոչվում, առաջին անգամ Հայք, երկրորդ անգամ Արմենիա: Այստեղ էական դեր է կատարում համեմատական քննությունը: Փորձում ենք տեսնել նման առասպելներ, անուններ կա՞ն հնդեվրոպական մյուս լեզուներում և մշակույթներում: Եվ տեսնում ենք, որ կան:

-Դուք կարծես առանձնացրիք Արամի դերը: Ըստ Մովսես Խորենացու հայոց նահապետների շարքում Արամը բացառիկ դեր է ունեցել հատկապես հարևանների մոտ վայելած իր մեծ հեղինակության շնորհիվ: Արամի առասպելին այնքան մեծ ուշադրություն եք դարձրել Ձեր ուսումնասիրությունների ընթացքում, որ ի վերջո դարձրել եք դոկտորական ատենախոսություն: Խնդրեմ՝ Ձեր մոտեցումը Արամի դերին հնդեվրոպական առասպելաբանության համատեքստում:
-Ինչպես ամեն մի առասպելաբանական երևույթ, հատկապես, երբ խոսքն ազգածին ավանդության մասին է, այս նահապետի կերպարը ևս ունի երկու հայեցակետ պատմական և առասպելաբանական: Անդրադառնանք երկրորդ կողմին: Արամ նահապետի անունը նույնիսկ ոչ այնքան գիտակ մարդու համար էլ թվում է շատ նման հնդկական «Ռամայանա» մեծ էպոսի հերոսի անվանը Ռամա: Հայերենում բառը չի կարող ր-ով սկսվել, բառասկզբում ավելանում է ա, իսկ վերջին ձայնավորն ընկնում է և կարդում ենք Արամ: Կան նաև կերպարային ակնհայտ նմանություններ: Փորձել եմ ցույց տալ, որ այդ երկու կերպարները ծագում են միևնույն հնդեվրոպական նախնուց, նախակերպարից, որի մյուս հանրահայտ ժառանգն է հռոմեական Ռոմուլոսը Ռոմա (Հռոմ) քաղաքի հիմնադիրը: Սա սոսկ անունների հնչյունաբանական նմանության խնդիր չէ, սա ապացուցելի է: Ռամայի անունը հնդկերեն նշանակում է սև, մուգ: Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ նույն իմաստն ունեին նաև Արամը, Ռոմուլոսը: Վերջինս Ալբա՝ Սպիտակ քաղաքի արքայի թոռն է, որը հետագայում կերտում է իր Սև քաղաքը:
Խոսքն այստեղ սևի և սպիտակի կամ ավելի լայն ընդգրկմամբ մութի ու լույսի հակադրության մասին է: Այս թեման նշանակալի դեր ունի աշխարհի բոլոր ժողովուրդների առասպելներում: Այսինքն այս պարագայում գործ ունենք Սև հերոսի հետ:

-Իսկ ո՞վ է Սև հերոսը:
-Նա ամպրոպային կերպար Է’ թուխ, սևամպի մարմնավորումը: Նա նաև երիտասարդ ռազմիկների հովանավորն Է:
Արամի առասպելի ուսումնասիրությունն ինձ հնարավորություն է տվել վերականգնել մի նոր հնդեվրոպական առասպել: Այստեղ առաջին անգամ ցույց Է տրվում, որ հայկական նյութն առանձին, բուն հնդեվրոպականից ժառանգված կարևոր ավանդույթներից մեկն Է: Եվ հենց հատկապես հայկական նյութի հիման վրա, իհարկե, ներգրավելով նաև ուրիշ հնդկական, հռոմեական և այլ տվյալներ, վերականգնվում է մի համահնդեվրոպական «Սևի և սպիտակի առասպելը»: Կարծում եմ այն նշանակալի դեր Է կատարել հնդեվրոպական հնագույն առասպելաբանության մեջ:

-Ո՞րն է այդ սռասպելի հայրենիքը:
-Այդ առասպելի հայրենիքը, նախ և առաջ, մարդու ուղեղն է։ Աշխարհի բոլոր ժողովուրդներն ակնհայտորեն նման պատկերացումնեևր ունեն։ Այսինքն՝ մութ և լույս կա աշխարհում․ գիշեր և ցերեկ Երկրորդ՝ մարդու ուղեղը բաժանված Է երկու կիսագնդի, որոնք տարբեր գործառույթներ են կատարում՝ տրամաբանական և զգացմունքային։ Սևը համադրվում է զգացմունքային կիսագնդի հետ. դա մահվան աշխարհն է, մարդու մեջ դրված ստեղծագործական ուժն է և այլն։ Ինչ վերաբերում է որոշակիորեն հնդեվրոպական «Ռեմո» արմատից ծագող կերպարներին , իհարկե պետք է սկզբնապես լինեին հնդեվրոպական նախահայրենիօքում։ Այդ արմատը վերականգնվել է նաև նոսրատիկ լեզուներում (նոստրատիկ են կոչվում մի շարք լեզվախմբեր հնդեվրոպականը, քարթվելականը, սեմականը, որոնք ենթադրվում են ընդհանուր հիմքից ծագած): Եթե այդ արմատը կա, նշանակում է այն շատ ավելի հին է, քան հնդեվրոպականը:

-Ե՞րբ և որտե՞ղ են առաջին անգամ ի հայտ եկել Արամի անվանը համադրելի անունները: Ի՞նչ արձանագրություններ կան:
-Մ. թ. ա. III հազարամյակից հին միջագետքյան շումերական և աքքադական աղբյուրներում ի հայտ է գալիս այդ անվանը շատ նման մի անվանաբանական տարր Արմ-Արամ արմատով Արամու, Արամե, Արմի, Արիմե, Արմանու և այլն՝ տեղայնացված Հյուսիսային Միջագետքում, Սիրիայում և Հայկական լեռնաշխարհի հարավում: Կարելի է ասել, որ դրանք հայտնի են արդեն մարդկության առաջին գրավոր աղբյուրներից, որտեղ տեղեկություններ կան Հյուսիսային Միջագետքի մասին: Այս անուններն այսպես շարունակելիորեն երևում են միջագետքյան արձանագրություններում մինչև ուրարտական առաջին թագավոր Արամուն (մ. թ. ա. 9-րդ դար):
Կարելի է ցույց տալ, որ այս թագավորի անունը կապված է Արամ դիցանվան հետ: Սա առանձին խնդիր է, բայց ապացուցելի: Այստեղ մի այլ ուշագրավ պահ կա: Ըստ Գամկրելիձեի և Իվանովի տեսության հնդեվրոպական ժողովուրդների նախահայրենիքը թերևս տեղայնացված էր Հայկական լեռնաշխարհի հարավում, որտեղ մ. թ. ա. մի քանի հազարամյակ առաջ ի հայտ է գալիս, այսպես կոչված, Հալաֆյան հնագիտական մշակույթը: Այդ Արամ և Արմ արմատներով անուններն ավանդվել են այն տարածքից, որը վաղնջական ժամանակներում Հալաֆյան մշակույթի տարածման շրջանն էր: Դժվար է, իհարկե, մեկ անունով կամ օրինակով տեսություններ հիմնավորել, բայց, ամեն դեպքում, այս փաստերը համահունչ են Գամկրելիձեի և Իվանովի տեսությանը:

ՀՆԴԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ԱՌԱՍՊԵԼԱԲԱՆՈԻԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՀԱՅՈՑ ԱԶԳԱԾԱԳՄԱՆ ՀԱՐՑԸ

-Հետաքրքիր է՝ հնդեվրոպաբաններն ի՞նչ կարծիք են հայտնել Ձեր տեսակետների մասին:
-Իմ գիտական աշխատանքներն սկսելուց հետո մի քանի եզրակացությունների եմ հանգել, որոնք նոր են և տարբեր մինչ այժմ եղած պատկերացումներից: Այսպես հայկական մշակույթում ի հայտ է գալիս մի հնագույն, հնդեվրոպական բնիկ հայկական շերտ: Հայոց հնագույն աստվածների համակարգը պահպանված Է աոաջին առասպելական նախնիների համակարգում, վիշապ-քարակոթողները հնդեվրոպական մտածողության արգասիք են և այլն: Սրանք դժվար ապացուցելի բաներ են և քիչ մարդիկ են աշխարհում տիրապետում այդ նյութին: Ինձ, իհարկե, անհրաժեշտ էր գիտնականների խրախուսանքը: Այս հարցերի շուրջ երկար զրուցել եմ որոշ նշանավոր գիտնականների հետ:
Իմ առաջին մեծ ուսումնասիրությունը, ականավոր ռուս գիտնական Վյաչեսլավ Իվանովի դրվատական կարծիք-գնահատականով, տպագրվել է 1987 թվականին վիշապ-քարակոթողների մասին: Իվանովի հետ հանդիպել եմ մի քանի անգամ և՛ ԱՄՆ-ում, և՛ Ռուսաստանում: Ի դեպ, նա միշտ դրական է արտահայտվել իմ աշխատանքների մասին։ Հայ ժողովրդի ծագման իմ տեսության շուրջ մի քանի անգամ և բավական երկար զրուցել եմ այդ հարցերով աշխարհի ամենաիրազեկ գիտնականներից մեկի հանգուցյալ Իգոր Դյակոնովի հետ: Իմ տեսակետները նշանակալիորեն տարբերվում են նրա մոտեցումներից, բայց նա շատ լայնախոհ մարդ էր և չափազանց դրական գնահատեց իմ աշխատանքը: 1991 թվականին ԱՄՆ-ում մի քանի ամիս պարբերաբար հանդիպել, խորհրդակցել եմ նշանավոր հնդեվրոպաբան Յան Պուհվելի հետ:
1998-ին իմ գրքերից մեկի անգլերեն ծավալուն ամփոփումն ուղարկեցի ամերիկյան «Հնդեվրոպական ուսումնասիրությունների հանդեսի» խմբագիր, ականավոր հնդեվրոպաբան էդգար Պոլոմեին (այժմ հանգուցյալ): Հնդեվրոպաբանության բնագավառում սա աշխարհի ամենահեղինակավոր հանդեսն է: Նա շատ դրական կարծիք գրեց ինձ նամակով և առաջարկեց անգլերեն մի գիրք գրել այդ թեմայով հանձն առնելով դրա տպագրությունը: Գիրքն արդեն լույս է տեսել Վաշինգտոնում («Հնդեվրոպական ուսումնասիությունների հանդեսի» մենագրությունների շարքում), «Հայկական էպոսի հնդեվրոպական և հին առաջավորարևելյան ակունքները, առասպել և պատմություն» խորագրով: Այնտեղ քննարկվում են հայ-հնդեվրոպական, հայ-հինարևելյան կապերին հայոց ազգածագման այլևայլ հարցեր: Սա հայաստանցի գիտնականի այս թեմային նվիրված առաջին գիրքն է, որը երբևէ լույս է տեսել Արևմուտքում:

«Վասն հայության», 18. 06. 2002
Հասմիկ Գուլակյան, ՀԱՅԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՀԱՅԱՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԵՐ
(Հրապարակախոսություն), հատոր Ա, «Էդիթ Պրինտ» 2010