ՀԱՅԱԳԻՏԱՐԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ

Արցախը պատմականորեն, աշխարհագրորեն, իր քաղաքակրթական ընդգրկումով հնագույն ժամանակներից եղել է Հայաստանի անբաժանելի մասը: Արցախում պահպանված տարբեր դարերի մշակութային հուշարձանները փաստում են, որ հայն է եղել ու կա այս հողի իրական և միակ տերը:

Արցախը գտնվում է Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիս-արևելքում: Ըստ 7-րդ դարի «Աշխարհացույց»-ի՝ Արցախը Մեծ Հայքի 10-րդ նահանգն էր և ընդգրկում էր շուրջ 15 500 կմ2 տարածք: Արցախը բաժանված էր 12 գավառի:

Երկրամասը տարբեր ժամանականերում հանդես է եկել տարբեր անուններով, որոնցից ամենահինը «Արցախ» անվանումն է: Օգտագործվել են նաև «Ուրտեխե», «Օրխիստենա», «Ղարաբաղ» տարբերակները։

Վանի (Ուրարտու) թագավարության շրջանում (Ք. ա. 9-6-րդ դդ.), ըստ մեզ հասած տեղեկությունների, Արցախը ներառված է եղել հայկական միասնական պետության կազմում: Արգիշտի Ա-ի որդու՝ Սարդուրի Բ-ի (Ք. ա. 764-735 թթ.) արձանագրություններում հիշատակվում է վերանվաճված Ուրտեխե թագավորության անունը, որը նույն Արցախն է: Որ Արցախը մինչև Վանի թագավորության անկումը (Ք. ա. 6-րդ դ. սկիզբ) եղել է նրա կազմում, փաստվում է նաև Ռուսա Դ-ի (Ք. ա. 609-590 թթ.) կավե սալիկներից մեկի վրա թողած արձանագրությամբ: Այստեղ որպես պետության հյուսիս-արևելյան սահման հիշատակվում է Կուր գետը, այսինքն՝ ներառել է նաև Արցախը:

Երվանդունիների գահակալման տարիներին (Ք. ա. 6-3-րդ դդ.) Հայոց Արևելից նահանգները կարևոր մասնակցություն են ունեցել պետականության կայացմանն ու հզորացմանը: Ք. ա. 6-րդ դ. կեսերին Մարաստանի Աժդահակ թագավորի դեմ ապաստամբած Հայոց Երվանդ Սակավակյացի զորքի մեջ կարևոր թիվ են կազմել արցախցի զորականները: Ժամանակի ընթացքում Երվանդունիների թագավորությունը կախման մեջ ընկավ Աքեմենյաններից:

331 թ. Գավգամելայի ճակատամարտում Ալեքսանդր Մակեդոնացին ջախջախեց Դարեհ III արքայի բանակը և կոր­ծանեց Աքեմենյան կայսրությունը: Հայկական թագավորությունը վերականգնեց իր ինքնուրույնությունը: Հույն պատմիչ Քսենոֆոնի նկարագրությամբ («Կյուրոպեդիա» աշխատության մեջ) Հայկական պետության հյուսիսարևելյան սահմանը հասնում էր մինչև Կուր գետ: Սա ևս փաստում է, որ Արցախը, ինչպես նաև Ուտիքը շարունակում էին մնալ հայկական պետության կազմում:

Ք.ա. 201թ. սելևկյան արքա Անտիոքոս III Մեծի զորքե­րը տապալեցին Եր­վանդ IV-ին և նվա­ճեցին Մեծ Հայքը և վերջ դրեցին Երվանդունիների հարստությանը: Մեծ Հայքում կառավարիչ (ստրատեգոս) կարգ­վեց Արտաշեսը:

Սելևկյան պետության կարճատև գերիշխանության տա­րիներին Անտիոքոս III-ը, Հայաստանը ջլատելու և իր տի­րապետությունն այստեղ ամրապնդելու նպատակով, մի շարք սահմանային «աշխարհներ» ու գավառներ, այդ թվում Արցախը և Ուտիքը կտրեց Մեծ Հայքից և բռնակցեց շրջակա այլ երկրների:

Ք.ա. 190թ. Փոքր Ասիայի Մագնեսիա քաղաքի մոտ Անտիոքոս III-ը ծանր պարտություն կրեց հռոմեացիներից: Օգտվելով սելևկյան պետության թուլացումից` Ք.ա. 189թ. Մեծ Հայքում անկախ թագավոր հռչակվեց Արտաշես I-ը:

Արտաշես I-ի առաջնահերթ խնդիրներից էր վերա­միա­վորել Մեծ Հայքից բռնի առանձնացված հողերը: Հույն պատմիչ և աշխարհագիր Ստրաբոնի վկայությամբ հայկական պետությունը Արտաշեսի օրոք արևելքում հասավ մինչև Կաս­պից ծովը և վերադարձրեց Փայտակարանն (Ստրաբոնի հիշատակությամբ՝ Կասպիանե) ու Պարսպա­տու­նիքը: Այս երկրամասերի հեշտությամբ միացումը Մեծ Հայքի թագավորությանը փաստում է այն մասին, որ նրանք գերազանցապես բնակեցված են եղել հայերով և լուրջ դիմադրություն ցույց չեն տվել Արտաշեսին: Իսկ Արտաշեսի այս նվաճումները դիտվել են որպես վերամիավորում: Խոսելով Արցախի մասին՝ Ստրաբոնը այն չի սահմանակցում որևէ երկրի հետ, քանի որ, ըստ նրա, այն գտնվում էր երկրի խորքում: Նկարագրելով Ք. ա. 1-ի դարավերջի Հայաստանը՝ հույն պատմիչ-աշխարհագիրը Արցախ-Օրխիստինան և Ուտիք-Շակաշենը ներկայացնում է որպես Մեծ Հայքի բուն նահանգներ:

Արտաշեսյան ամենահզոր արքա Տիգրան Մեծի (Ք. ա. 95-55 թթ.) կառուցած Տիգրանակերտ անունով չորս քաղաքներից մեկը գտնվում էր Արցախում: Սա ևս փաստում է Արցախի՝ համահայկական պետության կազմում լինելու մասին:

Այսպիսով, Ք. ա. 1-ին հազարամյակում Արցախը գրեթե մշտապես ընդգրկված է եղել տարբեր թագավորական դինաստիաների գլխավորությամբ գոյություն ունեցած հայկական միասնական պետության կազմում:

PART 1

Historically and geographically Artsakh has been the inseparable part of Armenia since ancient times due to its civilization. The cultural monuments from various centuries preserved in Artsakh prove that the Armenian people have been and are the masters of this land.

According to the 7th century «World Map», Artsakh was the 10th province of the Mets Hayk (Greater Armenia), covering an area of about 15,500 km2. Artsakh was divided into 12 provinces

The region has come up with various names at different times, the oldest of which is the name «Artsakh», which has different etymologies. Artsakh appears in the Urartian cuneiform inscriptions as «Urtekhe» or «Urtekini». The AD 1st century Greek author Strabo’s «Geography» mentions the region as «Orchistena» as one of the provinces of Мets Hayk (the Greater Armenia).

The name «Karabakh» has been mentioned in historical sources since the 14th century.

During the kingdom of Van (BC 9th-6th centuries), according to the information that reached us, Artsakh was included in the united Armenian state. The rock inscriptions left by King Argishti I (786-764 BC) speak of the town of Zar, which coincides with the medieval village of Tsar of Artsakh which was the seat of Meliks and the present-day village of Zar in the Karvachar region.

In the protocols of Sardur B (B.C. 764-735) the son of Argishti A, the information about the regained Urtekhe-Urtekhini kingdom is mentioned, which is Artsakh.

Rusa A king of Van (B.C. 735-714) mentions Tsama toponym among the countries that rioted and later on were suppressed by him in the eastern part of the kingdom. The name of the village Tsamdzor in the Hadrut region of Artsakh nowadays is directly connected with it.

The evident testimony that Artsakh was the part of it before the Van kingdom was conquered (beginning of the 6thcentury B.C.) is the inscription on the clay tiles left by Rusa D (609-590 B.C.). The river Kur is mentioned here as the state’s north-eastern border, thus including Artsakh.

During the years of the Yervanduni reign (6-3rd century B.C.) Eastern Armenian provinces had an important role in the statehood establishment and strengthening.

In 331 at the battle of Gaugamela Alexander the Great of Macedon crushed the troops of Darius III and destroyed the Achaemenid Empire. The Armenian kingdom reinstated its independence. As described by the Greek historian Xenophon (in the work Cyropaedia) the north-eastern borders of Armenian country reached the river Kur. This also certifies that Artsakh as well as Utik were within the Armenian state.

In 201 B. C. the Great troops of the king of Antiochus III led by the Armenian commander Artashes conquered Yervand the IV and occupied Mets Hayk and that put an end to the wealth of the Yervanduni. Artashes was announced the ruler (strategos) of the Mets Hayk (Greater Armenia).

During the short rule of the Seleucid state Antiochus III with the purpose to weaken Armenia and to strengthen its power here divided some provinces including Artsakh and Utik from the Mets Hayk and annexed them to other countries.

In 190 B.C. close to the city of Magnesia of the Asia Minor Antiochus III was decisively defeated by the Romans. Benefiting from the weakened Seleucid kingdom in 189 B.C. Artashes I was declared a free king in the Mets Hayk.

The priorities of Artashes I was to reunite the lands that were forcedly separated from the Mets Hayk. As described by the Greek historian and geographer Strabo during the reign of Artashes the borders of the Armenian country were expanded in all four directions. In the East Artashes reached till the Caspian Sea and gained back Paytakaran (Caspian in the memoires of Strabo) and Parspatunik. The easy unification of these lands to the Kingdom of Mets Hayk is a testimony of the fact that they were mainly inhabited by the Armenians and they did not show a strong resistance against Artashes. These achievements of Artashes were taken as a reunion. While talking about Artsakh Strabo did not link it with any other country, since as to him, it was in the very centre of the country. While depicting Armenia at the end of the 1stcentury B.C. the Greek historian geographer represents Artsakh-Orchistina and Utik-Shakashen as the main provinces of Mets Hayk.

The most powerful king of Artashes dynasty, Tigran the Great (B.C. 95-55) established four cities named Tigranakert and one of them was in Artsakh. This is another evidence of Artsakh to be the part of the Pan-Armenian state.

ПРИРОДА АРЦАХА: АРЦАХ ВО ВРЕМЯ ВАНСКОГО ЦАРСТВА, В ГОДЫ ПРАВЛЕНИЯ ЕРВАНДУНИ И АРТАШЕСИДОВ
RUS

Арцах исторически, географически, со своим цивилизационным охватом с древнейших времен был неотъемлемой частью Армении. Сохраненные в Арцахе культурные памятники разных веков свидетельствуют о том, что армяне были и есть истиным и единственным хозяином этой земли.

Арцах находится на северо-востоке Армянского нагорья. Согласно «Ашхарацуйцу»(Карта мира0 VII века, Арцах был 10-й провинцией Мец-Айка (Великой Армении), занимавшей площадь около 15 500 км2. Арцах был разделен на 12 областей.

В разное время регион носил различные названия, самым древним из которых является название «Арцах», имеющее разную этимологию. Арцах упоминается еще как «Уртех», «Орхистена» или «Карабах».

В период Ванского царства (Урарту) ( 9-6 вв. до н. э.), согласно дошедшим до нас сведениям, Арцах был включен в состав единого армянского государства. В клинописных надписях периода Сардури 2-ого (764-735 гг до н.э.), сына Аргишти1-ого, упоминается имя вновь завоеванного царства Уртех, которое является тем же Арцахом. То, что Арцах до падения Ванского царства (начало 6-ого века до н. э.) был в его составе, констатируется также надписями, оставленным на одной из глиняных плит Руса 4-ым (609-590 гг до н. э.). Здесь, как северо-восточная граница государства упоминается река Кура, то есть, включал и Арцах. В середине 6-ого века до н. э. в войсках Ерванда Кратковечного, кто восстал против царя Аждаака, важное число составляли арцахские военные.

В годы правления Ервандидов (6-3 вв. до н. э.) восточные регионы Армении приняли важное участие в становлении и усилении государственности. В середине 6-ой века до н.э. в войсках Ерванда Кратковечного, восставшего против мидийского царя Аждаака, большое число составили арцахские военные.

В 331 году до н.э. в битве при Гавгамелах Александр Македонский разгромил войска Дария III и уничтожил империю Ахеменидов. Армянское царство восстановило свою самостоятельность. В описаниии греческого историка Ксенофонта (в труде »Кюропедия») северо-восточная граница армянского государства доходила до реки Кур. Это также свидетельствует о том, что Арцах, а также Утик продолжали оставаться в составе армянского государства.

В 201г. до н. э. войска селевкидского царя Антиоха III Великого свергли Ерванда IV и захватили Великую Армению, положили конец династии Ервандидов. В Великой Армении управляющим (стратег) был назначен Арташес.

В годы кратковременного господства селевкидского государства Антиох III, с целью ослабления Армении и укрепления своего владычества здесь, оторвал ряд пограничных «ашхаров» и провинций, в том числе Арцах и Утик от Великой Армении и присоединил к другим соседним странам.

В 190 г. до н. э. у города Магнезия Малой Азии Антиох III потерпел тяжелое поражение от римлян. Воспользовавшись ослаблением селевкийского государства, в 189 г. до н. э. Арташес I был провозглашен в Великой Армении независимым царем. Одной из первоочередных задач Арташеса I было воссоединение земель, насильственно отделенных от Великой Армении.

По свидетельству греческого историка и географа Страбона, армянское государство во времена Арташеса дошло до Каспийского моря на Востоке и вернуло Пайтакаран (по упоминанию Страбона-Каспиане) и Парспатуник. Легкое присоединение этих земель к Царству Великой Армении свидетельствует о том, что они были преимущественно заселены армянами и не оказали серьезного сопротивления Арташесу. А эти достижения Арташеса рассматривались как воссоединение. Говоря об Арцахе, Страбон констатирует, что эта территория не граничит с какой-либо страной, поскольку, по его словам, он находился в глубине страны. Описывая Армению в конце 1-го века до н. э. греческий историк-географ представляет Арцах-Орхистина и Утик-Шакашен в качестве основных провинций Великой Армении

Один из четырех городов по имени Тигранакерт, построенный самым могущественным царем Арташесидов -Тиграном Великим (95-55 гг до н. э.), находился в Арцахе. Это также свидетельствует о том, что Арцах находился в составе всеармянского государства.

Таким образом, в первом тысячелетии до нашей эры Арцах почти всегда входил в состав единого армянского государства во главе с различными царскими династиями.

Artsakh tarih, coğrafi ve medeniyet açısından eski zamanlardan beri Ermenistan’ın ayrılmaz bir parçası olmuştur. Artsakh’ta bulunan kültür abideleri Ermenilerin bu toprakların tek ve gerçek sahibi olduğunun kanıtıdır.

Artsakh Ermeni Coğrafya’nın kuzeydoğusunda bulunmaktadır. 7. Yüzyıla ait “Aşkharatsuyts” coğrafik kitabına göre 15500 km karelik toprağa sahip ve 12 bölgeden ibaret olan Artsakh Mets Hayk’ın (Büyük Ermenistan) onuncu idari bölgesiydi.

Farklı zamanlarda çeşitli toponimlere sahip olan bu bölgenin en eski ismi Artsakh’tır. Urtekhe, Orkhistena ve daha sonra Karabağ isimleri de kullanılmıştır.

Van (Urartu) krallığı döneminde (M. Ö. 9-6 yy) Artsakh birleşmiş Ermeni devletinin bir parçası olmuştur. 1.Argişti kralın oğlu 2. Sardurinin (M.Ö. 764-735) taş yazılarında Utrekhe (Artsakh) bölgesinin yeniden fethedildiği belirtiliyor.

Urartu döneminin sonuna kadar Artsakh’ın Ermeni krallığın bir parçası olduğunun başka bir kanıtı ise 4. Rusa kralının (M.Ö.609-590) yazısıdır. Söz konusu yazısında Urartu Ermeni krallığının kuzeydoğu sınırının Kura nehri olduğu belirtiliyor.

Yervanduni krallığı döneminde (M.Ö.) doğu Ermeni bölgeleri ülkenin güçlenmesinde önemli rol oynamıştır. M.Ö. 6. Yüzyılın yarısında Marastan’ın Ajdahak kralına karşı isyan eden Ermeni Tigran Sakavakyats kralının ordusunda çok sayıda Artsakhlı savaşmıştır. Zamanla Yervanduni krallığı Fars Akemen krallığının hakimiyeti altına girmiştir.

M.Ö. 331 yılında Gavgamela muharebesinde Büyük İskender 3. Dareh kralının ordusunu bozguna uğratıp Akemen devletinin varlığına son veriyor. Bundan sonra Ermeni krallığı bağımsızlık kazandı. Yunan tarihçi Ksenofon “Kyuropedia” tarih eserinde Ermeni devletinin kuzeydoğu sınırlarının Kura nehrine kadar uzandığını belirtiyor. Bu da Artsakh’ın Utık bölgesinin olduğu gibi Ermeni devletinin bir parçası olduğunun kanıtıdır.

M.Ö. 201 yılında Silifke kralı Antiokos Ermeni 4. Ervand kralına galip gelip Yervanduni krallığını işgaş etti. Ermenistanda yönetici olarak Artaşes tayin edildi. Bu dönemde Büyük Ermenistan’ı parçalamak ve buradaki hakimiyetini güçlendirmek için 3. Antiokos Ermenidtanın sınır bölgelerininin (Artsakh ve Utik dahil) ayrılıp diğer ülkelere ilhak

edilmesi için uğraştı.

M.Ö. 190 yılında Magnesia muharebesinde Antiokos Romalılar tarafaında ağır yenilgiye uğradı. Silifke devletinin zayıf düşmesinden faydalanıp 1.Artaşes Ermeni kralı M.Ö.189 yılında Ermenistanı yeniden bağımsızlık kazandırdı.

Artaşes kralının ilk işi ülkeden koparılan bölgeleri yeniden krallığa birleşmekti. Yunan tarihçi Strabonun yazdığına göre Ermeni devletin sınırları doğuda Hazar denizine kadar uzayıp bu şekilde Paytakaran ve Parspatunık bölgeleri de içine aldı. Bu bölgelerin kolay bir şekilde ve direniş göstermeden krallık topraklarına katılması orada Ermeni nüfusunun çoğunluk olduğunun göstergesidir. Strabon Artsakh’ı anlatırken bunun dış ülkelerle sınırı olmadığını söylüyor ki Artsakh’ın Ermeni devleti sınırları içinde olduğunu gösteriyor. M.Ö.1 yüzyılın sonlarındaki Ermenistaniı anlatırken Strabon Artsakh-Orkhistene ve Utik-Şakaşentopraklarını Büyük Ermenistaniın asıl bölgeleri olarak belirtiyor.

Artaşisyanlariın en güçlü kralı Büyük Tigran (M.Ö.95-55) olmuştur. Onun döneminde inşa edilen ve Tigranakert adını alan 4 şehirlerinden biri de Artsakhita bulunmaktadır. Bu da Artsakhiın Ermeni devletinin bir parçası olduğunun kanıtıdır.

Özet olarak M.Ö. 10-1 yüzyıllarında Artsakhın her zaman Ermeni krallıklarının ayrılmaz parçası olduğunun altını çizebiliriz.

Históricamente, geográficamente Artsakh ha sido una parte inseparable de Armenia debido a su civilización.

Los monumentos culturales de diferentes siglos conservados en Artsakh demuestran que los armenios son los únicos propietarios reales de esta tierra.

Artsakh se encuentra en el noreste de las cordilleras de Armenia

Según la geografía del siglo VII, Artsakh era la décima provincia de la gran Armenia, con una superficie de aproximadamente 15.500 km2.

Artsakh estaba dividido en 12 provincias.

La región ha tenido diferentes nombres en diferentes épocas, el más antiguo de los cuales es el nombre “Artsakh: también se han utilizado las versiones “Urtech”, “Orchistena”, “Karabakh”

Durante el reinado de Van (Urartu) (IX-VI a.C.), según la información que recibimos, Artsakh ha estado incluido en el estado unido armenio.

Las inscripciones de Sarduri II, hijo de Argishti I (764-735 a.C) mencionan el nombre del reino conquistado de Urtekhe, que es el mismo Artsakh: que Artsakh formaba parte de él antes de la caída del Reino de Van (principios del siglo VI a. C) se evidencia en la inscripción dejada en una de las tablas de arcilla de Rusa IV (609-590 a. C).

Aquí el rio Kura se menciona aquí como la frontera noroeste del estado, es decir, también incluía Artsakh.

Durante el reinado de los Yervanduni (siglos VI-III a. C.), las provincias armenias de Arevelic jugaron un papel importante en el establecimiento y fortalecimiento de la condición de Estado.

En el siglo VI a. C Yervand Sakavayatsi, un soldado armenio que se rebeló contra el rey Ajdahak de Marastan a mediados del siglo XIX, estaba formado por un gran número de soldados de Artsakh.

Con el tiempo, el reino de los Yervanduni cayó en mano de los aqueménidas.

En el año 331 a. C en la batalla de Gavgamela, Alejando Magno derrotó al ejército del rey Darío III y destruyó el Imperio aqueménida.

El reino de Armenia recuperó su independencia. Según el historiador griego Jenofonte (en “Kyuropedia”), la frontera noreste del estado armenio llegaba al río Kura.

Esto afirma que Artsakh, así como también Utik, seguían formando parte del estado armenio.

En el año 201 a. C, los ejércitos del rey selyúcida Antíoco III el grande, derrocaron a Yervand IV, conquistaron la Gran Armenia y pusieron fin a la riqueza de los Yervanduni.

En la Gran Armenia Artashes fue designado como gobernador (estratega).

Durante el breve periodo del estado de selyúcida, Antíoco III, con el fin de debilitar Armenia y consolidar su reino. Conquistó una serie de “mundos” y provincias fronterizas, incluido Artsakh, aisló a Utik de la Gran Armenia y anexó otros países vecinos.

En el año 190 a. C, cerca de la ciudad de Magnesia en Asia Menor, Antíoco III fue severamente derrotado por los romanos.

Aprovechando el debilitamiento del estado selyúcida, 189 a. C Artashes I fue proclamado rey independiente en la Gran Armenia.

Una de las prioridades de Artashes I era reunir las tierras separadas por la fuerza de la Gran Armenia.

Según el historiador- geógrafo griego Estrabón, el estado armenio llegó al este durante el reinado de Artashes y regresó al Mar Caspio, devolvió el Leñador (según Estrabón, el Caspio) y el Muro.

La fácil anexión de estos territorios al Reino de la Gran Armenia prueba que estaban habitados predominantemente por armenios, no mostró ninguna resistencia seria a Artashes.

Y estos logros de Artashes fueron vistos como reunificación.

Hablando de Artsakh, Estrabón no lo limita con ningún país, porque, según él,

Estaba en las profundidades del país. Describiendo Armenia a finales del siglo I a. C, el historiador- geógrafo griego presenta Artsakh-Orchistina y Utik-Shakashen como los principales de la Gran Armenia.

Una de las cuatro ciudades llamada Tigranakert, construida por el rey más poderoso de Artashes, Tigran el Grande (95-55 a. C.), estaba ubicada en Artsakh.

Esto prueba que Artsakh es parte de un estado totalmente armenio.

Por lo tanto, en el primer milenio a. C, Artsakh casi siempre estuvo incluido en el estado armenio unido, que existía bajo el liderazgo de varias dinastías reales.

არცახის ისტორია

პირველი თავი

არცახის ბუნება.არცახი ვანის სამეფოს,ერვანდუნინებისა და არტაშესიანების მეფობის წლებში.

არცახი ისტორიულად,გეოგრაფიულად და თავისი ცივიზილაციურ შემადგინელობით ძველ დროებიდან ყოფილა სომხეთის განუყრელი ნაწილი.არცახში დაცული სხვადადასხვა საუკუნეების კულტურული ძეგლები გვიდასტურებს,რომ სომეხი ყოფილა ამ მიწის ერთადერთი და ნამდვილი მფლობელი.არცახი იმყოფება სომხეთის ქედია ჩრდილო-აღმოსავლეთ მხარეს.მე-7 საუკუნის „გეოგრაფიის“ მიხედვით არცახი დიდი ჰაიქის მე-10 შტატი ყოფილა,რომლის ტერიტორა 155000კმ2 შეიცავს.არცახი იყო გაყოფილი 12 პროვენციებად.სომხეთის ეს მხარე სხვადასხვა დროებში სხვადასხვა სახელწოდებებით იყო წარმოდგენილი,საიდანაც ყველაზე ძველი სახელწეოდება ყოფილა „არცახი“.მოხმარებულია ასევე შემდეგი სახელწოდებები:“ურტუხე“,“ორხისტენა“ და „ყარაბაღი“.

ვანის (ურარტუს) სამეფოს დროს(ძვ.წ მე-9 დან,მე-6 სს),ჩვენამდე მიღწეული ინფორმაციების თანახმად,არცახი ერთიანი სომხეთის რესბუბლიკის შემადგინელობაში შედიოდა.არგიშტი 1-ის ძის სარდური 2-ის(ძვ.წ 764-735წ.) წარწერებში მოხსენილია უკან დაბრუნებული „ურტუხე“ სამეფოს სახელი,რომელიც იგივე არცახია ის რომ,არცახი ვანის სამეფოს დაშლამდე (ძვ.წ მე-6.ს) ყოფილა მისი ტერიტორიის შემადგინელობაში ამას გვიდასტურებს რუსა მე-4-ის (ძვ.წ 609-590.წ) თიხის ფილებზე აღმოჩენილი წარწერები.აქ როგორც ქვეყნის ჩრდილო-აღმოსავლეთი საზღვარი აღწერილა მდინარე მტკვარი,ესეიგი მის შემადგინელობაში შედიოდა ასევე არცახი.ერვანდუნინების მეფობის დროს(ძვ.წ მე-6 დან მე-3 სს) სომხურ-აღმოსავლური შტატებს დიდი წილი ჰქონიათ,ცივილიზაცისა და ქვეყნის სიძლიერბისათვის.ძვ.წ მე-6 საუკუნის ნახევარში მაიდიების აჟდაჰაკ მეფის წინააღმდეგ დაგეგმილი აბსტამბობის დროს სომეხი ერვანდ საკავაკაცის ჯარში დიდი რიცხვი ეკავათ არცახის მეომრებს.დროთა განმავლობაში ერვანდუნინების სამეფო დამოკიდებული დარჩა აქემენების სამეფოსგან.331 წელს კავკამელის ბრძოლის დროს ალექსანდრე მაგედონელმა გაანადგურა დარეჰ მე-3-ის ჯარი და აქემენიანების სამეფო.ამ დროს სომხეთის სამეფომ აღადგინა თავისი დამოუკიდებლობა.ბრძენი ისტორიკოსის,ქსენოფონის აღწერით(„კიუროპედი“) შემოქმედებაში სომხეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთი საზღვარი,მდინარე მტკვრამდე არის მიღწეული.ეს აღწერა ასევე გვიდასტურებს,რომ არცახი და ასევე უტიქი სომხეთის რესბუბლიკის შემადგინელობაში შედიოდნენ.ძვ.წ 201 წელს სელვიკიის მეფე ანტიოქსი III -ის ჯარმა გაანადგურა ერვანდ მე-4 და დაიპყრეს დიდი ჰაიქი და ბოლო მიუღეს ერვადუნინების სიმდიდრეს,დიდ ჰაიქში სტრატეგოსი დაინიშნა არტაშესი.სელვიკიის სახელმწიფოს ხანმოკლე მბრძანებლობის წლებში,ანტიოქს მე-3-ემ სომხეთი გაუყო და თავისი ძალაუფლების დაძლიერებისათვის არცახი უტიქი და ასევე მრავალი პროვენციების მფლობელობა სხვა ქვეყნებს გადაუსცა.ძვ.წ 190წ მცირე აზიის მაგნისია ქალაქის მახლობლად ანტიოქს მე- 3-ემ მძიმედ წააგო ბრძოლა რომაელების წინააღმდეგ ბრძოლაში.როდესაც სელვიკეთის სახელმწიფო დასუსტდა ამ დროს შანსი გამოიყენეს და ძვ.წ 189 წ დიდი ჰაიქის დამოუკიდებელი მეფე არტაშეს 1-ი გახდა.არტაშეს 1-ის თავდაპირველი მიზანი ისახავდა ის,რომ მას უნდა გაეთავისუფლებინა ის ტერიტორიები რომლებიც ანტიოქს 3-ეს ჰქონდა გაყოფილი სომხეთიდან.ბერძენი ისტორიკოსი და გეოგრაფიკოსის სტრასბონის თანახმად სომხეთის ტერიტორია არტაშეს 1-ის დროს კასპის ზღვამდე მიაღწია და მან ასევე უკან დააბრუნა ფაიტაკარანი (სტრასბონის აღწერით კი კასპინე) და პარსპატუნიქი. ამ ტერიტორიების იოლად დაბრუნება გვიდასტურებს,რომ დიდი ჰაიქის სამეფო ძველ დროებიდან სომხებით იყო შევსებული ანუ ამ ტერიტორიებზე სომხები ცხოვრობდნენ და მათ არასდროს წინააღმდეგობა არ გაუწიათ არტაშეს მეფეს.არტაშესის უწყებით ამ ტერიტორიების დაბრუნება გვიდასტურებს იმას,რომ მან დიდი ჰაიქის ტერიტორიები გააერთიანა.სტრასბონი როდესაც საუბრობს არცახის შესახებ ამბობს,რომ არცახი სხვა ქვეყნებთან არ ესაზღვრება,იმიტომ რომ მისი თქმით არცახი არის სხვა ქვეყნების წიაღში.ძვ.წ 1-სს ბოლოს ძველი ისტორიკოს-გეოგრაფიკოსები არცახ-ორხისიანა და უტიქ-შაკაშენი აღწერენ,რომ სომხეთი დიდი ჰაიქის ერთ-ერთი შტატი იყო.არტაშესიანების ტომის ყველაზე ძლიერი მეფე ტიგრან დიდის (ძვ.წ 95-55 წწ) აშენებული „ტიგრანაკერტ“ სახელწოდებით ოთხ ქალაქიდან ერთ-ერთი იმყოფებოდა არცხში და ეს ფაქტობრივად გვიდასტურებს,რომ არცახი ყოფილა სომხეთის რესბუბლიკის შემადგენელი ნაწილი.

და ესეიგი ძვ.წ 1-ათსწლეულებში არცახი შედიოდა სხვადასხვა სომხურ დინასტიების სამეფო ტერიტორიების შემადგინელობაში.

طی سالهای کوتاه حکومت سلوکیان ، آنتیوخوس سوم ، برای تضعیف ارمنستان و تحکیم سلطه خود در اینجا ، تعدادی از استانها ، از جمله آرتساخ و اوتیک را از ارمنستان بزرگ جدا کرد و به سایر کشورهای همسایه ضمیمه کرد. در سال 190 پیش از میلاد ر نزدیکی منطقهٔ ماگنزیا در آسیای کوچک آنتیوخوس سوم به شدت از رومیان شکست خورد. با استفاده از تضعیف دولت سلوکی ، در سال 189 قبل از میلاد آرتاشس اول در ارمنستان بزرگ پادشاه مستقلی اعلام شد. یکی از اولویت های اردشس اول متحد کردن سرزمین هایی بود که به زور از ارمنستان بزرگ جدا شده بودند. طبق گفته استرابون مورخ و جغرافی دان یونانی ، دولت ارمنستان در زمان پادشاهی ارتاشس در شرق به دریای خزر رسیده و شامل پایتاکاران (به گفته استرابون کاسپین) و پارسپاتونیک بوده است . الحاق آسان این سرزمین ها به پادشاهی ارمنستان بزرگ ثابت می کند که جمعیت این مناطق عمدتا ارمنی بودند و مقاومت جدی در برابر آرتاشس نشان نمی دهند. به نوشته استرابون آرتساخ با کشوری مرز مشترک نداشت زیرا به گفته او این منظقه در اعماق کشور واقع شده بود. مورخ و جغرافی دان یونانی در نوشته های خود درباره ارمنستان در قرن 1 پیش از میلاد آرتساخ-ارخیستینا و اوتیک-شاکاشن را به عنوان استان های اصلی ارمنستان بزرگ اشاره کرده است. یکی از چهار شهر به نام تیگاناکرت که توسط تیگران بزرگ (95-55 قبل از میلاد)قدرتمندترین پادشاه دودمان آرتاشسی ساخته شد ، در آرتساخ واقع شده بود. این ثابت می کند که آرتساخ جزو ارمنستان بوده است. بنابرین آرتساخ در هزاره 1 قبل از میلاد همیشه بخشی از دولت ارمنستان بود که با رهبری سلسله های مختلف وجود داشته است.

Աղբյուր՝ Խաչատուր Ստեփանյան fb էջից
ԱՐՑԱԽԻ ԲՆԱՇԽԱՐՀԸ: ԱՐՑԱԽԸ ՎԱՆԻ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ,
ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻՆԵՐԻ ԵՎ ԱՐՏԱՇԵՍՅԱՆՆԵՐԻ ԳԱՀԱԿԱԼՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԻՆԵՐԻՆ