ՀԱՅԱԳԻՏԱՐԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ

           ԱԼԲԵՐՏ ՄՈՒՇԵՂՅԱՆ ALBERT MUSHEGHYAN
Բանասիրական գիտությունների դոկտոր
ՀԵՌԱՎՈՐ ԱՆՑՅԱԼԻ ԿՈՐՈՒՍՅԱԼ ԳԱՂՏՆԻՔՆԵՐ
ՈՒՐԱՐՏՈՒԻ ԹԱԳԱՎՈՐ ՌՈՒՍԱ ՀԱՅԸ

 Հայկյան տոհմի 6-րդ նահապետ Արամը, որին Մովսես Խորենացին ներկայացնում է որպես Ասորեստանի առասպելական թագավոր Նինոսի ավագ ժամանակակից[1], ճշտիվ համապատասխանում է մ.թ.ա. IX դարի առաջին կեսի աշշուրական արձանագրություններում հիշատակված Ուրարտուի թագավոր Արամու կամ Արամե ցեղապետին, որը իշխել է Հայկական լեռնաշխարհում ըստ Հայ ժողովրդի պատմության՝ 888-845 թվերին, իսկ ըստ Ն.Ադոնցի՝ 880-ից համարյա մինչև 843-840 թթ.[2]:

Նրան հաջորդեց Ուրարտուի Վանյան հարստության հիմնադիր Սարդուրի Ա-ը (կամ Սեդուրի) (845-825)[3], որի տոհմի 11 գահակալները, որպես Վանյան թագավորներ, իշխեցին հորից որդի մինչև մ.թ.ա. 590 (կամ 585) թվականը՝ Իշպուինի (825-810), Մենուա (810-786), Արգիշտի Ա (786-764), Սարդուրի Բ (685-645), Ռուսա Ա (735-713), Արգիշտի Բ (713-685), Ռուսա Բ (685-645), Սարդուրի Գ  (645-635): Սարդուրի Գ-ին հատկացվում է ընդամենը 10 տարի՝ 645-635, որից հետո Ուրարտուի գահը մնում է թափուր՝ մինչև Ռուսա Գ-ը (տպ. սխալ՝ Ռուսա Դ)[4]՝ 609-590 թթ.:

Ռուսա Գ-ի և նրա հայր կոչված Էրիմենայի գահակալման տարիների վերաբերյալ ուշագրավ է Ն. Ադոնցի հետևյալ եզրակացությունը. «Նույնպես ստույգ չգիտենք, թե Ռուսա III-ի հայր Էրիմենան թագավոր եղե՞լ է, թե ոչ: Ասորեստանցիները Մենուային և վերջին Ռուսային չեն ճանաչում այն պարզ պատճառով, որ Մենուան շատ հաջողակ հակառակորդ էր, և Ասորեստանի այնքան գոռոզ վեհապետներին ձեռնտու չէր հիշատակել նրա անունը (ես կավելացնեի նաև նրա արիության գործերը — Ա.Մ.), իսկ Ռուսա III-ը իշխում էր այն դարաշրջանում, երբ Աշշուրի պետությունն արդեն ավերակների էր վերածված: Մնացածի վերաբերյալ՝ երկու ցուցակները փոխադարձաբար միմյանց հաստատում են»[5]:

Նույնիսկ Բրիտանական թանգարանի ֆոնդապահ Գեդդի (Gadd) հրատարակած «Բաբելոնյան ժամանակագրության» մեջ, որտեղ Բաբելոնի տիրակալ Նաբոպալասարը հայտնում է Իզալայի լեռներից մինչև Ուրաշտու գավառի քաղաքը հասնելու մասին (նկատի ունի մայրաքաղաք Տուշպայի գրավումը), բայց Ուրարտուի որևէ գահակալի անուն կամ գոյություն նա չի հիշատակում, չնայած, որ Ուրարտուն համարվում է Ասորեստանի դաշնակիցը, բայց Ուրարտուի թագավորը չի հիշատակվում նաև մեդա-բաբելական միացյալ ուժերի աջակիցների թվում: Պատահական չէ, որ Ռուսա Գ-ի անունով որևէ փոքրիշատե նշանակալից դրվագ չի նշմարվել Ուրարտուի անկման շրջանի աշշուրական արձանագրություններում: Եվ չնայած սրան, հաշվի առնելով Ռուսա Էրիմենահինի (Էրիմենայի որդի) արքայի վերաբերյալ գոյություն ունեցող շուրջ 10 ուրարտերեն քանդակազարդ արձանագրությունները, այդ թվում Խալդի աստծուն Ռուսայի ընծայած 6 բրոնզե վահանների բեկորները[6], ուրարտագետները ստիպված եղան այդ մեծարված Ռուսային զետեղել Ուրարտական արքայացանկի վերջնամասում՝ որպես Ուրարտուի անկման շրջանի 11-րդ գահակալ, բայց պարզվում է, որ դա թյուրիմացություն է:

Մի անգամ ևս անդրադառնանք ուրարտական թագավորների ժամանակագրությանը: Ինչպես տեսանք, Արգիշտի Բ-ը թագավորել է 713-685 թվերին, Ռուսա Բ-ը՝ 684-645, իսկ Սարդուրի Գ-ը՝ 645-635 թվերին: Ավելի ուշ հայտնաբերված բրոնզե վահանի արձանագրության և գլանաձև կնիքի դրոշմվածքի հիման վրա ցուցակում ավելացվել է նաև Սարդուրի Դ՝ որդի Սարդուրի Գ-ի (620-ական թվեր)[7]:

Ռուսա Բ-ի որդին է Սարդուրի Գ (645-635), որին Աշշուրի թագավոր Ասուրբանիպալը իր տարեգրության մեջ անվանում է Իշտարդուրի: Ասուրբանիպալը թագավորել է 668-633 թվերին, այսինքն ժամանակակից էր Ռուսա Բ-ին և նրա որդուն: Իսկ Ուրարտուի անկման շրջանում ունենք Ռուսա Գ, որի անունը և հայրանունը՝ Էրիմենա, դրոշմված են Թոփրակ-Կալեում հայտնաբերված 6 բրոնզե քանդակազարդ վահանների վրա՝ ընծայված Խալդի աստծուն:

Գերմանացի նշանավոր հետազոտող, ուրարտական արձանագրությունների հայտնաբերող և վերծանող Լեհման-Հաուպտը Ռուսայի հորը՝ Erimenas կոչված թագավորին տալիս է 625-605 թթ.՝ Սարդուրի Գ-ի և Ռուսա Գ-ի միջև: Սակայն Ն.Ադոնցը, հակառակ Լեհման-Հաուպտի, Ռուսայի հայր Էրիմենային գահակալության ոչ մի տարի չի հատկացնում հետևյալ պատճառաբանությամբ. «Եթե մենք Էրիմենային առայժմ մի կողմ թողնենք, մինչև որ ապացույց ստացվի այն մասին, թե նա իշխել է կամ, գուցե, նույնանում է Սարդուրիի հետ, ապա պետք է Ռուսա Էրիմենահինիին ընդունենք որպես Սարդուրիի հաջորդը: Այստեղից հետևում է, որ Սարդուրին իշխել է 646-610 թթ., իսկ Ռուսան՝ 609 թվականից մինչև Ուրարտուի կայսրության վերջը՝ 585 թվականի դեպքերի հորձանքում նրա անհետանալը»[8]:

Սակայն այն, որ պատմաբանի սուր աչքը չի հայտնաբերել Ուրարտուի վերջին թագավոր Ռուսա Գ-ի վերաբերյալ որևէ հետք աշշուրական արձանագրություններում, ըստ իս, միայն մեկ բացատրություն ունի և դա այն է, որ այս Ռուսան իրականում չի պատկանում Ուրարտուի անկման շրջանին: Վեց բրոնզե վահանների բեկորներ, բրոնզե քանդակ, որ պատկերում է «ծունկի բերած ցուլ և վարդակներ», որոնց վրա մակագրված է Rusa Erimenahini անունը[9], խոսուն վկաներն են Ռուսա արքայի մարտնչող ու անվեհեր կերպարի և ամենևին արդարացի չէ նրան մասնակից դարձնել Ուրարտուի անկմանը: Նրա պատվո պատվանդանը Ուրարտուի հզորության բարձունքին է, որը ինքն է կերտել համաձայն արձանագրության խոսքի՝ առնացի և շինարար (arniú šinili) գործերով[10]: Ուստի ես այս Ռուսային իր Էրիմենահինի հայրանունով փոխադրում եմ մ.թ.ա. VII դարի սկիզբը և նույնացնում Ռուսա Բ-ի հետ: Այս դեպքում ինչպե՞ս պետք է հաշտեցնել Ռուսա Բ-ի և Ռուսա Գ-ի երկու տարբեր հայրանունները՝ Արգիշտի Բ և Էրիմենա, — հարց, որ այս կռահման ամենադժվարին գլուխկոտրուկն է:

Ասորեստանի ամենավրեժխնդիր և գոռոզ վեհապետներից Ասարհադդոնը, որը ամենաանհաշտ վերաբերմունքն ուներ Ուրարտուի և նրա արքաների հանդեպ, իր աղոթքներում՝ ուղղված արևի Շամաշ աստծուն, որ հրատարակել է Կնուդտզոնը, Ուրարտուի թագավոր Ռուսայի մասին հայտնում է, թե նրա Պա երկրի մարդիկ այս Ռուսային «Իա-իա» (այսինքն՝ հայ) են անվանում: Այս հայ անվանումը ես ցույց եմ տվել մ.թ.ա.III հազարամյակի կեսերի Էբլայի արձանագրություններում[11], որտեղ այն գործածված է Ha-ia և Ha-ya (սեպագրում՝ Ha-a) ձևով: Նշանակում է հայ անունը նախորդ երկու հազարամյակում գրեթե փոփոխություն չի կրել:

Բանասերները հարկ եղած ուշադրության չեն արժանացրել Աշշուրի թագավորի այս կարևոր վկայությունը: Խոսքը վերաբերում է Արգիշտի Բ-ի որդուն՝ Ռուսա Բ-ին: Մինչդեռ Ասարհադդոնի սույն վկայությունը հույժ կարևոր կռվան է ծառայում վերջապես բացահայտելու, թե ով է ուրարտական 6 վահանների բեկորներին հիշատակված Էրիմենան, որին գրեթե բոլոր ուրարտագետները Ռուսա Գ-ի հայր և առանձին թագավոր են ճանաչել:

Այստեղ, ինչպես տեսնում ենք, իրար են հանդիպում մի Ռուսա թագավոր, որին իր երկրի մարդիկ հայ են կոչում և մի ուրիշ Ռուսա թագավոր, որը քանդակազարդ վահանների բեկորների վրա կոչված է Էրիմենայի որդի: Քանի որ Էրիմենա անունով որևէ թագավոր ուրարտական և աշշուրական արձանագրություններում չի վկայված, այս պատճառով տասնամյակներ առաջ ռուս ուրարտագետ Ի. Ի. Մեշչանինովը՝ Նիկողայոս Մառի նշանավոր աշակերտներից, Rusa Erimenahini մեկնաբանեց ոչ թե իբրև հայրանուն, այլ իբրև ցեղանուն՝ հայ կամ հայորդի — «Руса армянин»[12]: Չնայած Մեշչանինովի տեսակետը պաշտպանեցին եվրոպական լեզվաբանության և վաղնջահայերենի խոշոր հետազոտող Գ.Ջահուկյանը, ականավոր պատմաբաններ Ս. Տ. Երեմյանը և Գ. Տիրացյանը, սակայն այս կարծիքի դեմ դուրս եկավ Ի. Մ. Դյակոնովը և 1950-60-ական թվերի իր մի շարք հրապարակումներում բազմիցս կտրականապես մերժեց նման մեկնաբանումը և համարեց այն հակագիտական՝ որևէ պատկերացում չունենալով (կամ դիտմամբ լռության տալով) դեռևս 1893 թվականին Յորգեն Կնուդտզոնի բացահայտած «Ռուսա Հայ» ուրարտական թագավորի մասին: Ցավոք, Դյակոնովի ժխտական կարծիքի եռանդուն պաշտպանն էր մինչև վերջերս երախտավոր ուրարտագետ Նիկոլայ Հարությունյանը: Այսպիսով Դյակոնովի և նրա հետևորդների ջանքերով միանգամայն անտեղի ի չիք դարձավ Մեշչանինովի ճշգրիտ մեկնաբանումը:

Երկու տարի առաջ, 2015 թվականին, կողք կողքի դնելով այս երկու հաղորդումները, ես բացահայտեցի մինչև այժմ չնկատված այն զարմանալի իրողությունը, որ հանձին Էրիմենայի որդի Ռուսայի, մեր առջև կանգնում է Ասարհադդոնի ժամանակակից Ռուսա Հայը և ուրարտական նախշազարդ վահանների վրա վկայված նույն Ռուսա հայորդի (այն է՝ Էրիմենահինի) թագավորը: Այսպիսով, Ռուսա Բ արքայի միջոցով Հին արևելքի արձանագրությունները վավերագիր կնիքով ժառանգություն են թողել հայ ժողովրդին, ինչպես նրա հայ ինքնանունը, այնպես էլ Արամե ցեղապետից ավանդված արմեն ցեղանունը:

Այստեղից բացահայտվում է, որ Էրիմենա (= հայ) տարադարձումը պետք է նույնիմաստ համարել Մենուայի և Արգիշտի Ա-ի արձանագրություններում հիշատակված armeni ցեղանվան հետ, որը դիտավորյալ ընթերցվում է Urmeni, և դրանով աշխատում են կոծկել հայ ցեղի առկայությունը Հայկական լեռնաշխարհում մինչև մ.թ.ա. VI դարը: Մինչդեռ բաբելոնյան և աքքադերեն ավելի հին արձանագրություններում ամենուրեք առկա է միայն Armi, Armani, Armanum ընթերցվածը:

Ունենք նաև աշխարհագրական այլ տվյալներ, որոնք նույնքան անհերքելի հաստատում են երկու տարբեր Ռուսա թագավորների նույնությունը. այդ փաստարկներին կանդրադառնանք այլ առիթով:

ԱԼԲԵՐՏ ՄՈՒՇԵՂՅԱՆ ALBERT MUSHEGHYAN
[1] Մովսիսի Խորենացւոյ Պատմութիւն Հայոց, Տփղիս, 1913, Գիրք Ա, գլուխ ԺԳ, էջ 43. «Այս Արամ, սակաւուք ամօք յառաջ քան զտիրելն Նինոսի Ասորեստանեայց և Նինուէի, նեղեալ յազգացն որ շուրջ զիւրեաւ՝ ժողովէ զբազմութիւն ընտանի արանց քաջաց և աղեղնաւորաց, և որք ի տէգ նիզակի կամակարողք, նորատիք և հարուստք յոյժ և յաջողաձեռնութիւն իսկ, և երեսաւորք ի սիրտ և ի պատրաստութիւն պատերազմի, իբր թէ բիւրս հինգ»:

[2] Ն. Ադոնց, Հայաստանի պատմություն, Երևան, 1972, էջ 186, 195:

[3] Հայ ժողովրդի պատմություն, հ. 1, Երևան, 1971, էջ 288:

[4] Հայ ժողովրդի պատմություն, հ. 1 (Ժամանակագրություն), էջ 921:

[5] Ն. Ադոնց, նշվ. աշխ., էջ 183-184:

[6] Ինչպես և՝ «Ծնկաչոք ցուլ և վարդաձև զարդեր բրոնզից, որոնք Rusa Erimenahini անունն են կրում իրենց վրա» — Ն. Ադոնց, նշվ. աշխ., էջ 182:

[7] Н. В. Арутюнян. Корпус урартских клинообразных надписей, Ереван, 2001, с. 489; его же: Биайнили, Ереван, 1970, с. 331.

[8] Ն. Ադոնց, նշվ. աշխ., էջ 195:

[9] Հայերեն թարգմանությունն  ուղղում եմ ըստ Ն. Ադոնցի ֆրանսերեն տեքստի  —  N. Adontz. Histoire d’Arménie : les origines, du x^e siècle au vi^e siècle av. J.-C., préface de René Grousset, Paris,  1946, p. 180.

[10] Н. В. Арутюнян, Корпус урартских клинообразных надписей, № 414, տող 9:

[11] Ա. Մուշեղյան, Մովսես Խորենացու դարը, Երևան, 2007, էջ 152:

[12] И. И. Мещанинов. К анализу имени Эримена. «Язык и мышление», I, Ленинград, 1933, сс. 37-42.

ԱԼԲԵՐՏ ՄՈՒՇԵՂՅԱՆ ALBERT MUSHEGHYAN