ՄԻՔԱՅԵԼ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ ՀԱՅԱՑՔՆԵՐԸ ԱԶԳՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶԳԱՅԻՆ ՀԱՐՑԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ
Մ.ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ ՀԱՅԱՑՔՆԵՐԸ ԱԶԳՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶԳԱՅԻՆ ՀԱՐՑԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ / Միքայել Նալբանդյան — Mikayel Nalbandyan — Микаэл Налбандян
Մեծ է Նալբանդյանի դերը հայ հասարակական մտքի զարգացման պատմության մեջ:
Նա անցյալ դարի 50-60-ական թվականների հայ մտավորականության ամենանշանավոր դեմքն է, որն իր վրա վերցրեց հասարակ ու ոտնահարված ժողովրդի շահերի պաշտպանությունը և հասարակական գործունեությամբ հանգեց հեղափոխական ուտոպիական սոցիալիզմի գաղափարին:
Հետևելով իր գաղափարական մեծ զինակից Չերնիշևսկուն՝ նա կացնի կոչեց ճորտերին ու անդավաճան մնալով իր դավանանքին՝ ընկավ այդ դավանանքի համար մղվող անհավասար կռվում՝ սերունդներին օրինակ թողնելով բոցաշունչ մարտիկի իր պայծառ կյանքը: Ապրելով ու պայքարելով փոթորիկներով լի մի ժամանակաշրջանում՝ նա հետևողականորեն ներկայացրեց հայ ժողովրդին հուզող սոցիալական ու քաղաքական խնդիրները, կարողացավ պատասխանել ժամանակաշրջանի առաջ քաշած հրատապ հարցերին, այդ թվում` ազգային հարցին, հեղափոխական դեմոկրատիայի երկաթյա տրամաբանությամբ մերժեց բոլոր հին ու ռեակցիոն, զարգացմանն ու առաջընթացին արգելակող գաղափարները:
Ազգության և ազգային հարցի վերաբերյալ Նալբանդյանի հայացքները պարզելու համար թռուցիկ նշենք նրա ապրած ժամանակաշրջանի բնորոշ կողմերը և դրանցից բխող կենսական պահանջները:
50-60-ական թվականներին Ռուսաստանն արդեն թևակոխել էր զարգացման կապիտալիստական փուլը: Արտադրության բուրժուական եղանակը պարզորոշ ցույց տվեց ճորտային հարկադիր աշխատանքի անարդյունավետությունը:
Բուրժուական արտադրաեղանակը հակամարտության մեջ մտավ ֆեոդալական հարաբերությունների հետ և երկիրը կանգնեցրեց սոցիալտնտեսական ու քաղաքական ճգնաժամի առաջ: Ղրիմի պատերազմում ցարիզմի կրած պարտությունն ավելի խորացրեց այդ ճգնաժամը: Նիկոլաևյան դաժան ռեակցիայից հետո աշխուժացան ու հսկայական չափերի հասան գյուղացիական հուզումները: 1858-60 թթ. 3-րդ բաժանմունքը արձանագրել էր գյուղացիական 284 հուզումներ, որոնք արդեն առանձին ճորտատերերի դեմ չէին, այլ ուղղված էին ամբողջ ճորտատիրական համակարգի դեմ: Երկրում ստեղծվել էր մի տեսակ հեղափոխական իրադրություն, որն ընդհանուր հորձանուտի մեջ շպրտեց բոլոր դասակարգերին ու խավերին: Օրակարգ մտավ ճորտատիրության վերացման հարցը, որը լուծվեց հօգուտ ազնվականության:
Այս պայմաններում առաջ եկավ լիբերալ-բուրժուական հոսանքը, որի գաղափարախոսները կողմ էին արտահայտվում ճորտատիրության վերացմանը՝ կանգնելով բուրժուական լիբերալիզմի դիրքերում, պաշտպանելով ճորտատիրությունը վերևից ռեֆորմների միջոցով վերացնելու գաղափարը: Գյուղացիական հեղափոխության գաղափարախոսներ Չերնիշևսկին, Գերցենը և ուրիշներ, դրան հակադիր, առաջ քաշեցին արմատական վերափոխությունների հարցը՝ կացնի կոչելով ռուս մուժիկին: Լիբերալների ու հեղափոխական-դեմոկրատների միջև սկսվեց գաղափարական ուժեղ պայքար:
Նույնպիսի իրադրություն էր ապրում նաև սուլթանական Թուրքիան Ղրիմի պատերազմից հետո: Պատերազմում թուլացած և ֆինանսական պարտքերի տակ ընկած Թուրքիան ստիպված էր ռեֆորմների դիմելու: 1856 թ. սուլթան Մեջիտը հրապարակեց այսպես կոչված «Թանզիմաթ»: Դա մի չափավոր ռեֆորմ էր, որով որոշ զիջումներ էր արվում բուրժուազիային:
Ցարական Ռուսաստանի և սուլթանական Թուրքիայի տիրապետությունների տակ գտնվող հայ ժողովուրդը մի կողմ չմնաց հասարակական-քաղաքական այդ իրադարձությունների ժամանակ:
Ռուսաստանում ծավալվող բուրժուական հարաբերությունները պարարտ հող գտան նաև հայ իրականության մեջ: Կազմակերպված ցարական պետականությունը ապահովեց սեփականության անձեռնմխելիությունը և պայմաններ ստեղծեց առևտրի զարգացման համար: Այս բարենպաստ պայմաններում առաջ եկավ հայ բուրժուազիան, որը սոցիալական որոշ կշիռ ձեռք բերելուց հետո հակամարտության մեջ է մտնում ֆեոդալական կացութաձևի հետ և աշխատում հասարակության մեջ նրա բռնած ղեկավար դիրքերը կամաց-կամաց խլել: Կապիտալիզմը քայքայեց հայ ազգային անդորր կյանքը և այնտեղ մտցրեց հասարակական աշխուժություն, պայքար: Նման պայքարի արտահայտություն են առևտրական բուրժուազիայի և ազնվականա-կղերական բանակների պայքարը Նոր Նախիջևանում, որին մասնակցում էր դեռևս պատանի Նալբանդյանը, և «Սահմանադրության» շուրջը ծավալված էսնաֆների ու ամիրաների պայքարը Պոլսում:
Հայ ազգային զարթոնքը, որն սկիզբ էր առել դեռևս 17-18-րդ դարերին, 19-րդ դարի 50-60-ական թվականներին բուռն թափ է ստանում, որոշակիորեն դրսևորվում ոչ միայն գաղափարախոսության ու արվեստի մեջ, այլև վերաճում ազգային-ազատագրական պայքարի: Հիշենք Զեյթունի 1862 թվականի ապստամբությունը:
Այսպիսով՝ Նալբանդյանն ապրեց ու ստեղծագործեց մի այնպիսի ժամանակաշրջանում, երբ կապիտալիստական հարաբերությունների աշխուժացմանը զուգընթաց աշխուժացել էին և հայ ազգային կյանքի բոլոր բնագավառները: Ստեղծվել էին դեմոկրատական գրականություն, մամուլ, իր առաջին քայլերն էր անում թատրոնը, ուժեղացել էր ասիական հետամնացության կապանքներից ազատագրվելու, առաջավոր ժողովուրդների նյութական ու հոգևոր նվաճումները յուրացնելու կենսական պահանջը: Որպես մեծ մտածող ու գործիչ՝ Նալբանդյանը կարողացավ հեղափոխական ոգով ազդել առաջ քաշած հարցերին և դրանց տալ հեղափոխական-դեմոկրատական լուծում: Ժամանակաշրջանի առաջ քաշած հուզող հարցերից էր և ազգային հարցը, որը դարձավ Նալբանդյանի հրապարակախոսության առանցքային խնդիրներից մեկը:
Պետք է նշենք, սակայն, որ ինչպես արծարծած բոլոր հարցերը, այնպես էլ ազգության նկատմամբ Նալբանդյանի ունեցած ըմբռնումները մի կետի վրա չեն կանգնել: Նրա քաղաքական աշխարհայացքի զարգացմանը զուգընթաց փոխվել, ավելի են ճշտվել հասարակական երևույթների նկատմամբ եղած նախկին ըմբռնումները, այդ թվում` նաև ազգության ըմբռնումը: Իր գործունեության առաջին շրջանում Նալբանդյանը հասարակական գործչի «խորհուրդը» համարում էր լուսավորությունը և ամեն կերպ պրոպագանդում էր կրթության ու լուսավորության անհրաժեշտությունը՝ այն դիտելով որպես ազգության առաջընթացը կազմակերպող հիմնական գործոն: Քննդատելով Պ. Իսահակյանին՝ Նալբանդյանը նշում է, որ հայը չունի «գիտության և հառաջադիմության տուն», որ ազգի անդամները չեն մտածում ազգային կուլտուրայի ու գիտության զարգացման մասին:
«Հայաստանը չունի գիտնական որդիք,-ասում է նա,-որ յուր կաթով լիներ մեծացած, թող այդ գաղափարական Հայաստանը հառաջուց մի ծննդատուն պատրաստե գիտնական որդիք ծնուցանելու համար, թող կաթ պատրաստե նորանց սնուցանելու համար, թող հաց պատրաստե նոցա ապրուստը ապահովելու համար, ապա թե իրավունք կունենա ասել թե «Գիտնական որդիք ունիմ» (Միքայել Նալբանդյան, Ընտիր երկեր, 1953, էջ 149):
Նալբանդյանը պահանջում էր ստեղծել «ազգային դպրոց եվրոպական կարգերով», որի տերն ու տնօրենը անմիջապես ինքը՝ հասարակությունը լիներ: Նա գտնում էր, որ անհրաժեշտ է ստեղծել բոլոր պայմանները հայ երիտասարդության կրթության ու դաստիարակության համար:
Սակայն այդպիսի ծանրակշիռ գործերը անհատները գլուխ բերել չեն կարող. նման գործերի իրականացման համար անհրաժեշտ է համազգային հոգատարություն: Այդ կապակցությամբ նա քննադատում է հասարակության այն անդամներին, որոնք, իրենց մասնավոր անձ համարելով, հեռու են կանգնում ազգային գործերից և հասարակությանը հուզող հրատապ հարցերը թողնում երեսն ի վայր ընկած: Նալբանդյանի նպատակն էր ստեղծել «միաբան գործակցություն մի ազգային բանի մեջ», ազգի մեջ սերմանել հասարակաօգուտ գործերին մասնակցելու, ընդհանուր շահերի մասին մտածելու ձգտում, որովհետև «մի անհիմն բան է մասնավորի երջանկությունը առանց ընդհանուրի և հասարակաց երջանկության» (նույն տեղը, էջ 359-360):
1958 թ. մարտի 28-ին վաճառական Կ.Հայրապետյանին գրած նամակում Նալբանդյանն ասում է. «Այժմ ժամանակն է, որ և՛ դուք, և՛ մենք, մինչ-դեռ կենդանի ենք, աշխատենք, որքան կարող ենք, մեր ժամանակից մի փոքր պարծանք թողուլ ապագա սերնդի համար և վառել ազգասիրության կրակը սառած սրտերի մեջ» (նույն տեղը, էջ 604):
Այսպիսով՝ ազգության լուսավորության, ազգային առաջընթացի կազմակերպումը Նալբանդյանը համարում էր ամբողջ ազգի, նրա տարբեր խավերի պարտականությունը: Նույն 1858 թ. մարտի 28-ի նամակում Հայրապետյանին ասում է, որ ազգի լուսավորությամբ զբաղվող անհատները ոչինչ անել չեն կարող, եթե մեծատունները նրանց դրամական միջոցներով չօգնեն: Եթե ազգը մտածում է իր լուսավորության ու առաջընթացի մասին, ապա ամեն կերպ պետք է օգնի լուսավորության գործով զբաղվողներին:
«Ազգը պիտի օգնե,-ասում է նա,-և այդ ազգը չէ այն խաժամուժ ամբոխը, որը ոչ այս գիտե, ոչ այն, այլ ընտրյալք, որ ճանաչում են յուրյանց անձը, նորա օգուտը և վնասը և բարի սիրտ ունեն օգնել նորան» (նույն տեղը, էջ 404-405):
Նալբանդյանի այս խոսքերում ոչ թե արտահայտված է ազգության՝ նրա ժամանակի ըմբռնումը, այլ մատնանշված է լուսավորության գործին օգնելու համար ձեռնհաս խավը՝ ընտրյալները: Հասկանալի է, որ «խաժամուժ ամբոխ» արտհայտությունն իրականում աշխատավոր խավն է, որին չի կարող անտեսել Նալբանդյանի պես ժողովրդին նվիրված անձնավորությունը:
Եվ իրոք, նույն թվականի սեպտեմբերին «Նկատողությունք» հոդվածում Նալբանդյանը ազգի և ազգության մասին տալիս է իր որոշակի ըմբռնումները, որտեղ անթույլատրելի է համարում ազգության ընդհանուր կազմի մեջ հասարակ ժողովրդին անտեսելը: «Սխալ է այն կարծիքը, թե ազգն է միայն հարուստ և փառավոր կոչումն ունեցողը, պատճառ, հասարակ ժողովուրդը է մի ազգի հասարակական շինվածքի հիմքը: Մասնավոր անձինք, բարձրանալով նրա միջից, յուրյանց մասնավոր գործունեությամբ, մասնավոր գիտակցությամբ կարող են շատ կողմից ծառայել լուսավորության մեծ գործին և մարդկության հառաջադիմությանը, բայց այն ժամանակ կարող են նոքա մի բան հառաջացնել, եթե արմատանան հասարակ ժողովրդի մեջ, եթե նոցա և հասարակ ժողովրդի մեջ լինի մի անընդհատ և կենդանի կապակցություն, այլև միմյանց հասկանալ» (նույն տեղը, էջ 349):
Այս շրջանում, Նալբանդյանի պատկերացմամբ, ազգը մի համախմբված ամբողջություն է՝ իր կոնկրետ նպատակներով ու խնդիրներով, իր կոնկրետ պահանջմունքներով, պահանջմունքներ, որոնք իրենցով պայմանավորում են ամեն մի մասնավոր ու անհատական: «Ազգ ասացյալը, -նշում է Նալբանդյանը, — է այն մեծ ուժը, այն կենդանի կապակցությունը մարդերի, որ առանց նորան կամ նորանից դուրս մասնավոր մարդը կլինի մի անօգուտ անձնասեր-էգոիստ, իսկ բոլոր մարդկությունը՝ մի անպտուղ վերացականություն»: Եվ ապա՝ «Հասարակական կապակցության մեջ չեն ոչնչանում անձնավորությունը, այլ միայն հրաժարվում են յուրյանց մասնավորությունից մի համաձայն ամբողջ կազմելու համար… Ազգին անհրաժեշտ է մի գործակալություն, և ազգի բարոյական հաշտությունը կատարվում է ամբողջ ազգի ձեռքով» (նույն տեղը, էջ 447-448):
Այսպես ուրեմն՝ ազգը, լինելով մի ներդաշնակ ամբողջություն, իր միջից չի բացառում մասնավորը, այլ պահպանելով մասնավորը՝ այն ենթարկում է ընդհանուրի շահերին: Մասնավորները պետք է հանդես գան որպես մի ներդաշնակ ամբողջություն: Այդ ներդաշնակության իրականացումն է, որ կազմում է ազգություն: Քանի որ «ազգի բարոյական» հզորությունը կատարվում է ամբողջ ազգի ձեռքով, ուստի չպետք է ազգը բաժանել գիտունների և տգետների: Մեկը՝ խելացի խոսելով, մյուսը՝ խելացի լսելով, միասին կատարում են մի հասարակական գործ, որտեղ նրանք կապված են մի ընդհանուր հասարակական գաղափարով:
Սակայն անհրաժեշտ կենդանի կապակցությունը, միևնույն նպատակի համար ընդհանուր ձգտումը տարբեր ազգերի մոտ կարող է տարբեր լինել: Օրինակ՝ լուսավորության, կուլտուրական զարգացման են դիմում բոլոր ազգերը: Իսկ ինչո՞վ է տարբերվում մի ազգը մյուսից, ինչո՞վ է պայմանավորված տարբեր ազգերի գոյությունը: «Ազգությամբ,-պատասխանում է Նալբանդյանը, — ինչպես անձնավորությունը մարդուն առանձնացնում, տարբերում է մյուս մարդկանցից, այնպես էլ ազգությունը մի ազգի տարբերում, առանձնացնում, մասնավորում է մյուս ազգերից: Որ տեղում չքանում է ազգությունը, այնտեղ չքանում է նյութապես կամ բարոյապես և ինքը՝ ազգը» (նույն տեղը, էջ 349):
Նալբանդյանն ազգությունը այսպես է բնորոշում. «Ազգությունը է մի կենդանի և ամբողջ զորություն, որ ունի յուր մեջ մի կյանքի պես անըմբռնելի բան՝ և՛ հոգին, և՛ ճարտարապետական արարչությունը, և՛ մարդկային բնությունը, և՛ մինչև անգամ տեղի բնությունը մասնակից են այս զորությանը» (նույն տեղը, էջ 349):
Ըստ էության՝ իդեալիստական այս սահմանումը մեզ հնարավորություն է տալիս ճիշտ հասկանալու, թե ինչու Նալբանդյանը այս շրջանում ազգության առաջընթացի հիմնական գործոնը համարում էր լուսավորությունը: Այստեղ անտեսված է ազգության տնտեսական կյանքը և շեշտված հոգին ու բնավորությունը:
Այսպիսով՝ տեսնում ենք, որ մինչև 1858 թ. ներառյալ՝ Նալբանդյանի համար ազգությունը հասկացվում էր իբրև մարդկանց կենդանի, պատմականորեն կոնկրետ կապակցություն, որի մեջ մտնում են ինչպես «խաժամուժ» ամբոխը՝ հասարակ ժողովուրդը, այնպես էլ «ընտրյալքը», իսկ բոլոր խավերի առաջ կանգնած էր մի հիմնական նպատակ՝ լուսավորությունը:
Սակայն Նալբանդյանը, խոր ուսումնասիրելով ռուսական և հայկական կյանքը, տեսավ, որ ազգության «ընտրյալք» կոչվածները մի բուռ անհատներ են, որոնք աշխատավոր խավերի մոտ չնչին տոկոս են կազմում: Այդ պատճառով էլ նրանք ազգության կազմը բնորոշող տարր լինել չեն կարող: Մյուս կողմից՝ այդ մեծատունները ազգային գործերի մասին չեն հոգում: Նրանք ավելի շուտ իրենց միջոցները հեշտությամբ սատանայի ծոցը կուղարկեն, քան թե նրանով մի ազգային դպրոց կբացեն: Այդ տեսակետից տիպական է Նալբանդյանի պատկերած Բեգզադեն, որը պատրաստ է 4000 ռուբլի ջուրը նետել իր հակառակորդին վարկաբեկելու համար, բայց ազգային լուսավորության ընդհանուր գործին կոպեկ էլ չի տա: Հասարակության վերնախավերի օգնությունից հուսախաբ Նալբանդյանը ազգի ջարդված մեքենան առաջ տանելու համար հասարակական նոր ուժ է փնտրում և այդ ուժը տեսնում է հասարակ ժողովրդի մեջ: «Ազգության հաստարանը և լծակը է հասարակ ժողովուրդը: Մի ազգ թող որքան կամի հարուստ լինի երևելի մարդերով, այնուամենայնիվ, այդ ազգի ազատության մեքենան շարժվում է հասարակ ժողովրդի վերա: Սա է ազգի մեքենայի առանցքը, լծակը և հաստարանը» (նույն տեղը, էջ 238):
Իշխող դասին պատկանող բարիքները ազգային երջանկություն չեն, եթե նրանից օգուտ չունի հասարակ ժողովուրդը: Ազգի (հասարակ ժողովրդի) երջանկությունը պետք է երևա նրա տնտեսական ու քաղաքական, խղճի ու բանականության ազատության մեջ: Ազգ ասելով հասկանալով «խեղճ ու կարեկցության արժանի ժողովուրդը»՝ Նալբանդյանը նշում է, որ բոլոր ազգերի մեջ հասարակ ժողովուրդը ենթարկվում է ծանր զրկանքների, որովհետև խորտակված է նրա «ազատության մեքենան»: Նա չի փորձում այդ երևույթի պատճառները քննել, բայց համոզված է, որ «ազգային շինությունը բնական կերպով պիտի հառաջանա ցածից՝ հիմքից: Այդ հիմքը է հասարակ ժողովուրդը: Այն մարդը, որ սիրում է ազգը, որ նվիրում է յուր անձը ազգի բարոյական սովորության, պարտական է ծառայել ոչ ազգի կուռքերին, այլ հասարակ ժողովրդին: Հասարակ ժողովրդից կազմվում է ազգության մեքենան, լուսավոր մարդիկ կարող են և պարտավոր են միայն ուղղություն, զարկ և ընթացք տալ այդ մեքենային» (նույն տեղը, էջ 289):
Սակայն հայ ազգության մեքենան՝ հասարակ ժողովուրդը, ջարդվել է դարավոր ճնշման ու խավարի ազդեցության տակ: Նալբանդյանը կարծում է, որ այդ ջարդված մեքենան վերանորոգելու և շարժելու համար անհրաժեշտ է «գիտակցություն տնկել նորա մեջ»: Ազգը լուսավորելու գաղափարը կիրագործվի ազգային դպրոցների միջոցով, ուր առաջին հերթին սովորեն մայրենի լեզուն, որը և ազգային դպրոցի հիմքն է: «Ազգությունը հառաջ է, քան թե ընդհանուր մարդկությունը, և ամենայն մարդ յուր ազգությամբ մտնում է ընդհանուր մարդկության մեջ: Սուտ է այն լուսավորությունը, որ պիտի լինի օտար լեզվով: …Ազգի հոգին և ազգի սիրտը կարող է յուրյանց հատկությունը և որակությունը մաքուր պահել միայն կերպարանագործվելով ազգային լեզվի ազդեցության տակ: Այս ճշմարտությունս ուրացողը ուրացող է ազգության» (նույն տեղը, էջ 444):
Այսպիսով՝ իր գործունեության առաջին շրջանում Նալբանդյանը ազգ ասելով հասկանում էր՝ սկզբում հասարակության բոլոր խավերին, ապա, կյանքը ավելի խոր ճանաչելուց հետո, հասարակ ժողովրդին: Երկու դեպքում էլ հարցին մոտենում էր իդեալիստական դիրքերից, որովհետև ազգության բնորոշ գծերը համարում էր հոգին, արվեստները, ազգային բնավորությունը, աշխարհագրական միջավայրը և անտեսում էր սոցիալ-տնտեսական պայմանները: Երկու դեպքում էլ ազգային հարցի լուծումը կապում էր լուսավորության հետ՝ գերագնահատելով դաստիարակության դերն ու նշանակությունը:
Սակայն Ռուսաստանում աճող հասարակական երևույթները և դրանց հիմքը հանդիսացող ճորտատիրական համազգային ճգնաժամի սրումը Նալբանդյանին ավելի առաջ տարան: Նա ավելի խոր ըմբռնեց հասարակության հուզող հարցերը և տեսավ, որ լուսավորությամբ ժողովրդի բախտը լուծել հնարավոր չէ: Աշխատավոր մասսաների նյութական ծանր պայմանների մասին հոգալու անհրաժեշտությունը ժողովրդի շահերի պաշտպանին հանգեցրին այն տեսակետին, որ «ստրկության մեջ, աղքատության մեջ չկա և չէ կարող լինել լուսավորություն», որ պետք է ապահովել հասարակության ներքնախավերի սոցիալ-տնտեսական ու քաղաքական կյանքի պայմանները, ամենից առաջ՝ լուծել տնտեսական հարցը, «մարդու և հացի հարցը», որից հետո միայն մտածել լուսավորության ու կուլտուրական առաջընթացի մասին:
«Տնտեսական խնդիրը, — նշում է Նալբանդյանը, — մահու և կյանքի խնդիր է, և անկարելի է հայոց ազգի հիմքը նորոգել, ուժ ու զորություն դնել նորա մեջ, քանի ազգը, հասարակ ժողովուրդը կարոտ է օրական հացի, քանի որ նորա տնտեսական խնդիրը կարգի չէ դրվում» (նույն տեղը, էջ 435):
Հասարակության տնտեսական պայմանների բարելավման առանցքը Նալբանդյանը համարում է ագրարային հարցի ճիշտ լուծումը: Նա գտնում է, որ հասարակության մեծ մասը պետք է զբաղվի երկրագործությամբ, արտադրի բարիքներ, իսկ փոքր մասը կարողանա «մշակել, գործել և վաճառել այն»: Նման դեպքում է հնարավոր վերացնել կարիքը ու հասարակությունը ապահովել դժբախտ պատահարներից: Սակայն հողը գտնվում է ազնվականների ձեռքին, իսկ «հասարակ ժողովուրդը մի հատ ցից տնկելու հող չունի», հետևապես նա չի կարող երկրագործությամբ զբաղվել:
Քննադատելով իրերի նման դրությունը՝ Նալբանդյանը առաջ է քաշում հողի նկատմամբ մարդու բնական իրավունքի տեսությունը և պաշտպանում հողը համայնական սեփականություն դարձնելու անհրաժեշտությունը: Նա գտնում է, որ հասարակության յուրաքանչյուր անդամ «հավասար չափով իրավունք պիտի ունենա մի որոշյալ քանակություն հող մշակելու և գործելու»: Եվ այս իրավունքը պիտի տևի այնքան, որքան նա կամ նորա սերունդը պիտի բնակվի այդ հողի վերա»: «Հողը պատկանում է հասարակության, որի ամեն մի անդամ հավասար իրավունք ունի հավասար քանակության վերա, հավիտյանս ժամանակների, և մի կողմից վաճառելու իրավունք չունենալով, իսկ մյուս կողմից՝ առանց արգելքի հողը գործելու և արդյունավարելու իրավունքը անկողոպտելի պահելով՝ այդ հասարակության անդամը և նորա սերունդը հաստատում է յուր կյանքը մի ամուր և ապահով հիմքի վերա» (նույն տեղը, էջ 411):
Հողը համայնական սեփականություն դարձնելու գաղափարը դիտելով որպես ագրարային հարցի լուծման ամենաառաջավոր ուղին՝ Նալբանդյանը նշում է, որ բուրժուական հեղափոխություններն ու ռեֆորմները ի վիճակի չգտնվեցին այդ հարցը լուծելու: Քննադատելով ֆրանսիական հեղափոխությունը՝ նա ցույց է տալիս, որ քաղաքական ազատությունն անգամ մի կեղծիք է ստրկությունը քողարկելու համար, եթե չկա տնտեսական ազատություն, եթե մարդը հող չունի: Առանց հողային հարցի լուծման՝ հեղափոխությունը ոչ մի դրական օգուտ չի տա ազգին, որովհետև կառավարությունը փոխելով՝ ոչինչ չի փոխվում, մինչդեռ պետք է կառավարության հետ փոխել և նրա հիմքը:
Պետք է ասել, որ Նալբանդյանը ֆրանսիական հեղափոխությանը մոտեցել է գյուղացիական հեղափոխական-դեմոկրատիայի գաղափարաբանության դիրքերից և չի կարողացել տեսնել այդ մեծագույն հեղաշրջման պատմական դերը կապիտալիստական արտադրաեղանակի զարգացման գործում: Բայց նա ճիշտ է նկատել, որ ֆրանսիական հեղափոխությունը աշխատավոր տարրերին բաժին է թողել միայն քաղաքական ազատություն՝ տնտեսական տեսակետից թողնելով դարձյալ ստրկության մեջ: Քաղաքական ազատությունը Նալբանդյանը համեմատում է վերևից եկած ցողի հետ, որը, իջնելով ծառի տերևներին, մի թեթև թարմություն է հաղորդում նրան՝ չկարողանալով, սակայն, պաշտպանել արևի ճառագայթներից: Այդ պատճառով նա խիստ քննադատության է ենթարկում ցարական ռեֆորմը, մերկացնում նրա թալանչիական էությունը և ցույց տալիս, որ նման ռեֆորմները հասարակ ժողովրդին ոչ մի օգուտ չեն բերի:
«Բայց այս ջերմախտական և լարյալ վիճակը անհնար է որ լինի երկարատև: Եթե վաղօրոք խելք գործ չդրվի, ստրուկը յուր հողով հանդերձ կատարելապես ազատ չքարոզվի, և այս կերպով այն կնճիռը չլուծվի, ստրուկը կացնով կվճռե գործը: Ժամանակը շատ մոտեցած է և կարծածից ավելի մոտեցած…Ազատությունը ըստ ինքեան լոկ խոսք է, և իրողապես չէ կարող մարմնանալ առանց տնտեսական խնդրի լուծվելուն: Ոչ մի ազատ կառավարություն, ոչ մի ազատ օրենսդրություն չէ կարող փրկել մարդը ստրկութենից, մինչև որ այդ մարդը հողի վերա իրավունք ունեցող չխոստովանվի» (նույն տեղը, էջ 421):
Այստեղ ակնբախ է դառնում, որ Նալբանդյանը բռնում է հողի ազգայնացման հեղափոխական ուղին, կացնի կոչում ստրուկներին՝ վերջինների մեջ տեսնելով սոցիալական հեղաշրջումն իրականացնող ուժը: Ճիշտ է, նա որոշ չափով տեսել է պրոլետարիատին, բայց չի կարողացել ըմբռնել նրա համաշխարհային պատմական դերն ու նշանակությունը: Նալբանդյանը վճռական տարբերություն է տեսնում արդյունաբերության և գյուղատնտեսության մեջ աշխատող մարդկանց միջև: Ուսումնասիրելով երկրագործությամբ զբաղվողի՝ գյուղացու, և քաղաքում վարձու աշխատողի միջև եղած տարբերությունը և նրանց բռնած դիրքը հասարակական արտադրության մեջ՝ նա նշում է, որ վերջինս դառնում է պրոլետար, թեև այդ տերմինը չի օգտագործում: Ահա թե ինչ է գրում այդ առթիվ. «Երկրագործը ունի հիմք. նա ունի հող, նորա ձեռքում կա նյութ, որ ասել է ուժ, և կարողություն` դրամին համազոր: Բայց երբ նա թողեց երկիրը և գնաց քաղաք, այնտեղ ո՛չ հողը կա և ո՛չ նյութը, նա տարավ յուր հետ միմիայն աշխատությունը, այսինքն՝ յուր երկու ձեռքը: Նա հազիվ հազ ծայրը ծայրին է հասցնում յուր եկամուտը և ծախքը: Նա վարձկան է, իսկ վարձկանի աշխատությունը յուր համար չէ, վարձկանի հառաջ բերած արդյունքը վայելում է նորա տերը» (նույն տեղը, էջ 423):
Վախենալով հասարակության զարգացման այս օրինաչափությունից՝ Նալբանդյանը պահանջում է զարկ տալ երկրագործությանը: Ահա թե ինչու Նալբանդյանի պես մեծագույն մտածողը ևս, աչքի առաջ ունենալով կապիտալիզմի բերած համատարած աղքատությունն ու թշվառությունները, չի կարողացել տեսնել նրա պատմական առաջադեմ դերը և զարգացրել է այն տեսակետը, թե Ռուսաստանը, դրա հետ նաև Հայաստանը չպետք է ապրեն զարգացման կապիտալիստական շրջան, այլ պետք է ֆեոդալիզմից համայնքի միջոցով անցնեն սոցիալիզմին:
Բայց ի՞նչ կապ ունի տնտեսական թեորիան ազգային հարցի հետ: Տվյալ դեպքում շատ սերտ, որովհետև 19-րդ դարի երկրորդ կեսերից սկսած՝ մինչև առաջին բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխությունը, Ռուսաստանի ժողովուրդների առաջ կանգնած հիմնական հարցը ագրարային հարցն էր, որից բխում էին մնացած բոլոր հարցերը: Դա մի շրջան էր, երբ ազգային հարցը հանդես էր գալիս որպես ագրարային հարցի մի մասը:
Նալբանդյանը դեռ իր ժամանակին ագրարային հարցի լուծումը դիտել է որպես ազգային հարցի լուծման հիմնական նախապայման: Այդ կապակցությամբ նա գրում է. «Եթե ազգության ներքին էական խորհուրդը չէ տնտեսական խնդիրը, անհիմն է այդ ազգությունը, սուտ է այդ ազգությունը, և նա կկործանվի: Տնտեսական խնդիրն է այն զորությունը… այն միակ և հաստատ ուժը, որ ազգի անձնավորության մեջ ներգործելով՝ հավասարակշիռ է պահում արտաքին ուժերի ընդդեմ, որով և ազգությունը ապրում է» (նույն տեղը, էջ 452):
Այդ պատճառով էլ նա պրոպագանդում է ազգության տնտեսական կյանքի զարգացումը՝ տալով որոշակի ծրագիր: Արձանագրելով այն տխուր փաստերը, որ հայ գյուղացիները սովորույթի ուժով գնում են Թուրքիայի քաղաքները, իսկ հայ վաճառականությունն ստանձնել է եվրոպական արդյունաբերության միջնորդի դերը և փաստորեն դարձել նրա գործակատարը, Նալբանդյանը ազգային միասնական տնտեսություն ստեղծելու նպատակով աշխատում է այդ երկու ծայրերը իրար միացնել՝ վաճառականության միջոցով հայ գյուղացուն կապել հողի հետ: Այս ճանապարհով կզորանան հայ գյուղացու բազուկները, դրամը կհոսի հայերի մեջ, և ազգը կբավարարի իր տնտեսական վիճակը: Առանց գյուղատնտեսության զարգացման՝ ազգային առաջադիմությունը անհնարին է: «Այն օրից պիտի թվենք ազգային նորոգության դարագլուխը, երբ ազգը դիմե դեպի բնությունը» (նույն տեղը, էջ 440):
Այսպիսով՝ եթե իր գործունեության նախորդ շրջանում Նալբանդյանը ազգային հարցը դիտում է որպես կուլտուրական առաջընթացի հարց, ապա այժմ այն համարում է որպես տնտեսական կնճռի հարց՝ տնտեսական հարցը դիտելով որպես «ազգության ներքին ու էական խորհուրդ»:
Ավելին: Եթե առաջին շրջանում ազգային անկախության մասին հարց անգամ չէր դնում, ապա այս շրջանում նա դնում է անկախության հարցը՝ այն կապելով ռուսական գյուղացիական հեղափոխության հետ: Ահա թե ինչու այդպիսի մեծ հավատով է խոսում ռուսական գյուղացիական հեղափոխության մասին և մեծ հույս կապում նրա հետ: «Ռուսիո մեջ խմորված ազատությունը համարձակ կարելի է մարդկային ազատություն անվանել: Վասնզի ազատությունը հողի վրա կհիմնվի, քանզի ոչ միայն ինքը՝ ռուսը, կուզե իր ազատությունը, այլև կքարոզե թե՛ Լեհաստան, Ֆինլանդիա, Փոքր Ռուսիա (15 մլն. ժողովուրդ), Կովկաս,Վրաստան և Հայաստան պետք է, որ ազատ ու անկախ ըլլան Մեծ Ռուսիայեն…
Ռուսիո ազատությունը ընդհանուր մարդկության ազատության վերաբերմամբ մեծ խորհուրդ ունի…» (նույն տեղը, էջ 424):
Տնտեսական և ազգային հարցի լուծումը կապելով ռուսական հեղափոխության հետ՝ Նալբանդյանը խիստ պայքարում է հայ հասարակական կյանքում իշխող ռեակցիոն ուժերի դեմ՝ աշխատելով դեմոկրատական ուժերին հեռու պահել նրանց ազդեցությունից և մասնակից դարձնել մարդկության ազատագրությանը վերաբերող այդ մեծ խնդրին: Այդ է պատճառը, որ պոլսահայ ռեակցիայի դեմ գրած «Երկու տողում» ասում է. «Տարիները վազում են փայլակի շուտությամբ, օրերը թռչում են որպես մի վայրկյան: Վախենում ենք, և իրավունք ունենք վախենալու, թե մի գուցե, մինչև հայը կշտանա յուր մահանման քնից, լուսինը անդնդասույզ գնա հորիզոնի ներքև» (նույն տեղը, էջ 381):
Ահա թե ինչու նա աշխատում է ժողովրդին համախմբել և պատրաստ պահել գալիք փոթորիկների հանդեպ:
Նալբանդյանը գտնում է, որ միասնական տնտեսական ամբողջություն կազմելուց և ազգային միասնական տնտեսություն ստեղծելուց հետո տվյալ ազգը կարող է դնել ազգային անկախության հարցը:
Սակայն մարդու և հացի խնդիրը լուծելուց հետո, մի կտոր հողի վրա հավասար իրավունք հաստատելուց հետո ի՞նչ կարևորություն ունի ազգն ու ազգությունը: Միևնույն չէ՞ ապրել հայի կամ, ասենք, հույնի անունով: Մարդը գոյության կռվում ձեռք է բերել հաց, և նա կապրի: Նալբանդյանը նման հարցադրումը համարում է խելացի ու տրամաբանական, և եթե բոլորը նման կերպով մտածեն ու գործեն, այն ժամանակ մեջտեղից կվերանա ազգության խնդիրը իբրև ռեալ իրողություն: Ազգության խնդիրը գոյություն ունի, որչափ իշխող ազգությունները շարունակում են ճնշել, կեղեքել ու արհամարհել «չխոստովանված» ազգություններին և իրենց մի շամփուր խորովածի համար մորթում են մյուս ազգության եզը» (նույն տեղը, էջ 443):
Միանգամայն պարզ է, որ Նալբանդյանը ընկալում էր ազգությունը որպես պատմական երևույթ, ազգային խնդիրը՝ որպես պատմական ընթացիկ խնդիր:
Ազգերի ծնունդն ու մահը Նալբանդյանը չէր դիտում որպես մեխանիկորեն կատարվող երևույթ: Ազգերը կազմվում են քիմիական միացությունների նման: Հին ազգերը մեռնում են, որովհետև պատմական հանգամանքների դրդմամբ նրանց սերունդները ջրածնի ու թթվածնի պես միանում են և տալիս նոր որակ:
Սակայն ի՞նչն է մեռնողը, չքացողը և ի՞նչն է ծնվողը, երևացողը, որի շնորհիվ մեռնում է մի ազգ և ծնվում է մի այլ ազգ:
Ըստ Նալբանդյանի՝ ազգ դառնալու համար անհրաժեշտ հիմնական գործոնը, մարդկանց մի ընդհանրության մեջ միացնող հանգույցը ազգութ-յունն է: «Ազգությունը, — շեշտում է Նալբանդյանը,- է ազգի անձնավորությունը, ազգի դեմքը: Միլիոնավոր մարդիկ կորուսանում են յուրյանց անհատական ինքնուրույնությունը այդ անձնավորության օգտի համար: Նոքա չեն երևում որպես մարդ, այլ որպես անդամ այս կամ այն հավաքական անձնավորության, և այդ անձնավորությունը բարոյապես ապրում է և ինքնուրույնաբար ունի յուր սեփական կյանքը, յուր լեզուն, յուր սովորությունը, յուր ավանդությունը» (նույն տեղը, էջ 445):
Ազգության այս սահմանումը համեմատելով առաջին շրջանի սահմանման հետ՝ պարզորոշ տեսնում ենք Նալբանդյանի գաղափարական հայացքների հսկայական առաջընթացը: Այստեղ արդեն հարցը դնում է մատերիալիստորեն և ընդհուպ մոտենում է ազգության գիտական սահմանմանը:
Այս սահմանման մեջ անտեսված է միայն տերիտորիայի ընդհանրության հատկանիշը, որը թերևս բխում է հայերի ընդհանուր դրությունից. հրապարակախոսը նպատակ ուներ միավորել երկու հատվածների հայերին և նրանց ազատել բռնակալական լծից: Անշուշտ, այս հանգամանքը նշանակություն է ունեցել ազգության իր սահմանման համար:
Ուրեմն եթե գոյություն ունի մարդկանց հավաքական ամբողջություն, միասնական «անձնավորություն» ազգության մեջ, ապա այդ ամբողջությունը ապրում է իբրև կոնկրետ ազգ, իսկ եթե վերանում է այդ, վերանում է նաև ազգը:
Ազգերը միմյանց նկատմամբ գտնվում են փոխադարձ ներգործության մեջ: Ամեն ազգ սրբությամբ պաշտպանում է իր ազգային շահերը և հաճախ դրա համար ոտնահարում մյուս ազգի շահերը: Ոտնահարվող ազգությունը պարտավոր է պաշտպանել իր սրբությունները, իսկ այդ հնարավոր է միայն այն դեպքում, երբ հակահարված տալու ուժ լինի: «Ազգությունը ապրում է, եթե նորա մեջ կա արտաքին, ավերիչ ուժերի հավասարակշիռ զորություն» (նույն տեղը, էջ 445):
Այդ զորության բացակայության դեպքում ազգը զրկվում է ապրելու իր իրավունքից, որովհետև տվյալ ժամանակաշրջանում իրավունք ունի նա, ով ուժ ունի իր իրավունքը պաշտպանելու: Եվ Նալբանդյանը մեծ ազգությունների նման վերաբերմունքը համարում է «կոպիտ հեգնություն» և «ստրկության շղթայի ամենածանր օղի մինը» (նույն տեղը, էջ 446):
Այս կապակցությամբ Նալբանդյանը խիստ քննադատում է եվրոպական պետությունների ասիմիլատորական քաղաքականությունը՝ իր պաշտպանության տակ առնելով գաղութային ու կախյալ երկրների ժողովուրդների իրավունքները:
Անգլիան ստրկացրել է իրենից ամեն ինչով բարձր Իռլանդիային և Իռլանդիայի անկախության համար մտածողներին սպառնում է կառափնարանով: Ավստրիան մորթել է Հունգարիային, խեղդել է Գալիցիային, Դալմատիային, Բոհեմիային: Պրուսիան Լեհաստանից հափշտակել է Պոզնայի դքսությունը և խեղդում է նրան: «Ռուսիո գերմանաթաթար կառավարությունը իբրև մի վամպիր ծծում է Լեհաստանի արյունը», շղթաներով կապել է Փոքր Ռուսիային, հափշտակել և ստրկացրել է Ֆինլանդիային: Եվրոպական պետությունները օգնում են Թուրքիային, որ վերջինս Կուրանով (Ղուրան) լուսավորի քրիստոնյա ժողովուրդներին: Աշխարհի մեծ գիշատիչներն իրենց իմպերիալիստական քաղաքականությունը քողարկում են «քաղաքակրթության» մշուշով և աշխարհի «հավասարակշիռը և իրավունքը» պաշտպանելու դիմակով:
Իսկ ո՞վ է այդ արդարության քննիչը` Ավստրիան՝ «այդ պոլիտիկական ուրվականը», որն իր ութ միլիոն ձկնարյուն մարդկանցով բռնացել է քսանյոթ միլիոն ժողովուրդների վրա և ծծում է նրանց արյունը»: Պատռելով «քաղաքակրթիչների» իսկական դեմքը` հեղափոխական-դեմոկրատը ցույց է տալիս, որ «Բանտերն են նոցա դպրոցները, պոլիցիականք և ժանդարմը` դաստիարակները, շղթան` հրահանգիչ, աքսորը` բարոյականությունը վերին աստիճանի կազդուրելու մարզարան, կախաղանը և գլխապարտության խայտառակ սյունը` «դուռն ճշմարիտ, որ տանի ի կեանս հավիտենականս» (451):
Բուրժուական պետությունների գաղութային քաղաքականությանը Նալբանդյանը հակադրում է ազգությունը` այն դիտելով որպես միակ միջոց ազգի սեփական սրբությունների պաշտպանության համար, և կոչ է անում ճնշված ազգերին` հավաքվել ազգային դրոշի տակ և դեմ կանգնել «լուսավոր բռնակալության»:
«Այսօր, ճնշված մարդերի համար, ազգությունն է նոցա միակ դրոշը, որ կարող է բացվիլ բռնակալության ընդդեմ: Ազգությունն է միակ հնարը` դեմ դնելու նաև լուսավոր բռնակալության, եթե միայն բռնակալությունը կարող է լուսավորվիլ կամ լուսավորվելուց հետո հարատևել իբրև բռնակալություն» (452):
«Պահի՛ր քո ազգությունը, սիրի՛ր քո եղբայրքը, պահի՛ր քո լեզուն, որ է քո ազգության դրոշը, և այդ բոլորը քեզ իրավունք կտա մի կտոր հող ձեռք բերելու, որով կազատվես ստրկությունից ու աղքատությունից» (նույն տեղը, էջ 453):
Ինչպես երևում է, Նալբանդյանն ընկալում էր ազգության ինքնորոշման խնդիրը որպես բռնակալության դեմ ուղղված պայքարի լծակ: Ազգային ինքնորոշումը միաժամանակ ոչ միայն չի հակասում մարդկության գաղափարին, այլև ուղղակի նպաստում է նրա հաղթանակին: Հեռու մնալով բուրժուական պացիֆիզմից ու քրիստոնեական «մարդասիրությունից»՝ Նալբանդյանը բռնավորի դեմ պարզում է պայքարի դրոշը: Օտարերկրյա նվաճողների դեմ պայքարելու համար Նալբանդյանը ճնշված ժողովրդի անունից դաշինք է որոնում այլ ժողովուրդների հետ: Անգլիական գաղութներում ստրկացված ժողովուրդները, — ասում է «Երկրագործության» հեղինակը, — պայքարում են անգլիական կառավարության դեմ, բայց կարող են մարտական զինակցություն կնքել անգլիացի աշխատավորների հետ, բաժանել նրանց հետ իրենց նվաճողների հողն ու ազատությունը:
Այս թեզի մեջ ամփոփված է հեղափոխական-դեմոկրատ Նալբանդյանի քարոզած ազգության տեսության և նրա ազգային-քաղաքական ծրագրի էական տեսակետներից մեկը:
Այնուհետև, քննադատելով բուրժուական պետությունների գաղութային քաղաքականությունը, Նալբանդյանը որոշակի սահմանազատում է կատարում այդ քաղաքականությունն իրականացնող կառավարությունների և հասարակ ժողովրդի միջև:
Ուսումնասիրելով գաղութների արքա Անգլիայի կյանքը՝ նա տեսնում է, որ անգլիական հասարակ ժողովուրդը մի ցից դնելու հող չունի, որ գործազուրկների սովահար խմբերը լցվել են քաղաքները և պատրաստ են գաղթելու այլ երկրներ: Որպես իսկական հումանիստ՝ Նալբանդյանը ազգային-ազատագրության երաշխիքը չէր որոնում ո՛չ սահմանափակ ու ինքնաբավ ազգայնության, ո՛չ էլ ուրիշներին տիրելու ու հրամայելու նրա բացառիկ իրավունքների մեջ:
«Ազատ չէ ոչ միայն այն ազգը, — ասում է նա, — որի ազգությունը «խոստովանված» չէ, այլև հաճախ նաև այն ազգը, որի անունը աշխարհ է դղրդացնում», «նորա ազգությունը անվանական է, նա չի կերակրվում նյութով, նորա կառավարությունը ներկում է նորա աչքերը յուր դրոշի փառքով, յուր զենքի հաղթությամբ, յուր սահմանների օրըստօրե լայնությամբ» (նույն տեղը, էջ 448):
Այս կապակցությամբ ևս Նալբանդյանը ընդհուպ մոտենում էր այն մտքին, որ արծարծում էր մարդու ազատության մասին խոսելիս: Ազգության համար արժեք չունի «վերևից եկած, ձևականորեն խոստովանված» «ազգային դրոշի փառքով պսակված» ազատությունը, երբ ազգը ինքն իր մեջ ազատ չէ փաստապես, կամ երբ նա, տիրանալով իշխանության, բռնանում է ուրիշ ազգերի ազատության վրա:
Այսպիսով, ինչպես տեսանք, անցյալ դարի 60-ական թվականների հայ գործիչների մեջ ազգային հարցը ամենից ավելի հիմնավոր մշակել է Մ. Նալբանդյանը:
Նա իր վաղ շրջանի աշխատություններում ազգության բնորոշ հատկանիշները համարում էր լեզուն, քաղաքակրթությունը, կրոնը, փիլիսոփայությունը և ազգային հարցի լուծումը սահմանափակում էր լուսավորության մեջ: Բայց հեղափոխական-դեմոկրատը իր ավելի հասուն շրջանի աշխատություններում ձգտում է ազգային հարցը դնել և լուծել ժողովրդի ազգային-ազատագրության տեսանկյունից, ուզում է այդ հասկացողությունը կապել ռեալ իրականության հետ, աշխատում է «ազգ» գաղափարը զենք դարձնել ժողովրդի ձեռքին տիրող կարգերի դեմ մղվող պայքարում:
Նա ընդգծում է, որ ազգի հոգևոր հատկությունը որոշվում է միջավայրով ու կյանքի պայմաններով: Նա ընդունում է ոչ միայն ազգի տնտեսական կյանքի ընդհանրությունը, այլև հոգեկանի յուրահատկությունն ու ընդհանրությունը, որն արտահայտվում է լեզվի միջոցով:
Ազգը՝ որպես բռնակալության դեմ ուղղված պայքարի միջոց, իրական ուժ է դառնում միայն այն ժամանակ, երբ արտահայտում է աշխատավորության կամքը ու չի բռնանում ուրիշ ազգությունների իրավունքների վրա: Նալբանդյանը խիստ մտահոգված է աշխատավորության աղքատիկ վիճակով, հասկանում է, որ բռնակալության պայմաններում անհնար է ժողովրդի դրության բարելավումը: Այդ իսկ պատճառով նա կանգնում է գյուղացիական հեղափախության դիրքերում:
Նալբանդյանը ազգերի իրավահավասարության ու խաղաղ համագործակցության ջատագովն էր: Նրա համոզմամբ՝ հայ ժողովրդի ազատագրումը հանդիսանում էր համառուսական գյուղացիական-հեղափոխական շարժման մի մասը, գտնում էր, որ ցարիզմի ոչնչացումը նշանակում է Ռուսաստանի ժողովուրդների ազատագրում, և հայ ժողովրդի պատմական ճակատագիրը կապում էր «Ռուսիո սոսկավիթխար» ապագայի հետ: