ՀԱՅԱԳԻՏԱՐԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ

 Հարցազրույց արձակագիր և դիվանագետ Սևդա Սևանի հետ. 1996թվական

  – Դուք Ձեր արմատներին եկել եք աստիճանաբար, բայց եկել եք հիմնավորապես: Ցանկացել եք Ձեր արյան մեջ ներառել այն ամենը, ինչ կատարվում է մեր կյանքում: Այսօր ուրախությամբ արձանագրում ենք, որ կայացել եք որպես արձակագիր՝ հա՛յ արձակագիր: Ձեր ստեղծագործությանը հայ ընթերցողը ծանոթ է «Գարունի» էջերից և ապա՝ առանձին գրքով: «Ռոդոսթոն» համապատկերն էր հայության մի ամբողջ հատվածի կյանքի, ոգորումների, դիմագրավման: Գրական արժանիքներով օժտված, լիարյուն կերպարներով կերտված բազմահյուս, բայց և կուռ կառույցով, լեզվաոճական հարստությամբ փայլող այդ վեպը Ձեզ ճանաչում բերեց ոչ միայն բուլղար, այլև հայ գրական շրջանակներում: Գրական ստեղծագործությանը համատեղ Դուք ավելի ու ավելի մոտ կանգնեցիք հայ կյանքին, անցյալի մեջ մխրճումներից եկաք դեպի ներկայի սուր հարցադրումները, որոնցից թերևս ամենից արդիականը մնում է չարենցյան հայտնի հարցադրումը: Նրանով էլ ուզում եմ սկսել մեր զրույցը՝ «Ո՞վ եք Դուք, որտեղի՞ց եք գալիս և ու՞ր եք գնում»:

Սևդա Սևան. – Դաժան հարց եք տալիս: 51 տարի է արդեն՝ փնտրում եմ այդ հարցի պատասխանը:

Գնում եմ, ճակատով եմ գնում: Հայ, սփյուռքահայ, բուլղարահայ: Հայու ճակատին է այդ կնիքը: Ամեն մի հայ՝ աշխարհում սփռված և կամ Հայաստանում ապրող, չի կարող պարզապես ասել՝ ես հայ եմ, որովհետև նրա վզին կախված է այդ ցուցանակը, որի վրա գրված է՝ ֆրանսիահայ, ամերիկահայ, տեղացի, գաղթական… Սա մի ահավոր ողբերգություն է: Ասում են նաև՝ հպարտություն է, բայց ես, որ իմ բջիջներով, իմ արյամբ, կերած կաթով, էությամբ տառապում եմ հայու այս բարդ ճակատագրով, կարող եմ ասել, որ դա հարստություն չէ: Այն սպառում է ազգի ուժերը՝ և՛ մտավոր, և՛ ֆիզիկական:

1974-ին, երբ ոտք դրեցի Հայաստան, մի կույր կատվաձագի նման եկա, չոքեչոք: Ահավասիկ, հիմա ես շարունակում եմ նույն վերքոտ ծնկներով չոքեչոք գալ Հայաստան: Եվ բոլոր այս տարիներին մի գաղափար եմ ձգտում արտացոլել և ինձ մշակել ու դաստիարակել այդ գաղափարով՝ միասնությամբ: Այնքան պղտորված է այդ գաղափարը և, ընդհանրապես, բառերն այնքա՜ն արժեզրկված են այսօր: Այդ թվում և շատ կարևոր, շատ արյունոտ, ճակատագրական այդ բառը՝ միասնականությունը: Բայց կամոզված եմ, որ մենք, որպես ազգ, որպես պետություն, ես անձամբ, յուրաքանչյուրս առանձին-առանձին մինչև չվերադարձնենք այդ բառին իր իմաստնությունը, իր արժեքը, չենք կայանա ո՛չ որպես ազգ, ո՛չ որպես պետություն:

Եվ դարձյալ գամ Ձեր հարցին՝ ո՞վ եմ ես: Ես իմ ազգի ծառան եմ, զինվորը: Կարող է ծիծաղելի թվալ, գուցե թե չհարգվի նման մոտեցումը, բայց ես ապրում եմ ա՛յդ գիտակցությամբ, մնում եմ այդ սկզբունքին: Եվ մինչև վերջ այդպիսին պիտի լինեմ, ուշ է՝ փոխվեմ, չեմ էլ ուզում փոխվել:

Սկսած առաջին տողից, որ գրել եմ, զիվորություն էր, ծառայություն. հետո արձակը, վեպը, եռահատորը, ֆիլմերը իմ տեքստերով, դիվանագիտությունը, հայկական մշակույթը դրսում քարոզելը, ամենը իմ ծառայությունն է հայրենիքիս:

Ուր եմ գնում: Ոչ մի տեղ էլ չեմ գնում: Եկել հասել եմ տեղ և այստեղից չեմ շարժվի: Ես համառ եմ և, երբ նպատակ ունեմ, անպայման հասնում եմ: 1988-ին մահացավ իմ մայրը: Մի պատգամ ունեի նրանից և կատարեցի: 90 թ.-ին, ճիշտ շրջափակման սկզբին, մեծ դժվարությամբ խաչքար հասցրեցի Բուլղարիա: Հոկտեմբերյանի (այժմ՝ Արմավիրի մարզ-հեղ.) տուֆից կերտված այդ խաչքարը միակ բանն էր, որ տարել եմ Հայաստանից: Մնացածը բերում եմ: Ես ինքս ինձ եմ բերում այստեղ: Չգիտեմ՝ պե՞տք եմ, թե՞ ոչ, բայց գալիս եմ և այս նույն խավարի, ցուրտ ձմեռների պայմաններում, ահավոր դժվարությամբ ես սկսեցի տուն կառուցել Թալինի շրջանում: Մինչև օրս էլ կառուցում եմ: Եթե անգամ անավարտ մնա, մեկ է, համոզված եմ առաջին իսկ օրվանից, որ պիտի գամ և պիտի կառուցեմ: Յուրաքանչյուր այցիս Հայաստան գոնե մի քար ավելանում է իմ տանը, և պատկերացրեք՝ որքան դժվար է ինձ համար ճիշտ այս տարիներին Բուլղարիա վերադարձիս դեսպանատանը դիմավորել Հայաստանից արտագաղթող քաղաքացիներին:

Մեզ համեմատում են հրեաների հետ: Սակայն ցրվածությունից բացի, այլևս ոչ մի նմանություն չունենք, որովհետև մենք միշտ հող ենք ունեցել մեր ոտքի տակ՝ մի քարի կտոր՝ փշոտ ու չոր: Այդ հողը, քարը մեզ պահել է: Համոզված եմ, ուրեմն, որ այն հայը, որ չի գալիս ու չի ապրում իր հողին, իր արմատները չի զգում նրանում, ապագա չունի՝ որպես հայ, նա կձուլվի:

Ես ինքս չեմ ձուլվել բուլղարներին, որովհետև իրավունք չունեի: Նախնիներս, որ 400 տարի առաջ Արևմտյան Հայաստանից բռնագաղթվել են Թուրքիայի արևմտյան կողմը և բնակվել Մարմարա ծովի ափին, 4 հարյուրամյակ չեն ձուլվել, դիմացել են: Ուրեմն ես՝ արդեն Թուրքիայից Բուլղարիա բռնագաղթված ծնողներիս զավակը, ինչու՞ չդիմանայի: Այսօր ես կարող եմ ասել, որ իմ ամենամեծ հաղթանակը, նվաճումն այն է, որ թոռնիկս՝ երկամյա Գևորգը, հայ է, հաճախ է լինում Երևանում, և ոչ թե հույս ունեմ, վստահ եմ, որ նա կապրի այն տանը, որ այսօր կառուցում եմ:

– Գրող լինելուց բացի, Դուք դիվանագետ եք: Ուրեմն, իրավասու եք պատասխանելու, թե ու՞ր ենք գնում մենք միասին:

Սևդա Սևան. – Ազգը գնում է դեպի նոր պետականություն, և վերջինիս ծնունդը ահավոր ցավերով է: Այնքա՜ն բան մեզ չի հերիքում, այնքա՜ն բան զրոյից ենք սկսել: Միաժամանակ կանգ առնելու իրավունք չունենք: Ես էլ այդ պետականության կառուցման համեստ մասնակիցն եմ: Գոնե ես աշխատում եմ այնպես անել, թերություններ, բացթողումներ չլինեն իմ աշխատանքում: Ժամանակ չունենք թերանալու, հակառակը՝ մենք բոլորս և ամեն մեկս առանձին-առանձին պետք է ապրենք ու աշխատենք հազար հայու կյանքով: Դժբախտաբար, ոչ միշտ նման գիտակցություն գոյություն ունի: Եվ դժվարությունները հաղթահարելիս՝ դադարենք համբերություն պահանջել: Որովհետև ավելի շատ համբերություն հնարավոր չէ: Ո՞ր ժողովուրդն է այդքան համբերություն ունեցել: Այդքան երկար ապրելով մոլորակի վրա, այդքան նվաճողներ, պատերազմներ, ջարդեր տեսնելով, նեղվելով և հող ու տարածք կորցնելով՝ նա իմաստնություն է ունեցել համբերության խորունկ պաշարներ պահպանելու, բայց կերակրել այս ժողովրդին իր իսկ համբերությամբ, այլևս չի կարելի. դա, մեղմ ասած, արդար չէ:

– Ես անհամբեր եմ անդրադառնալու Ձեր ստեղծագործությանը: <<Ռոդոսթոն>> սկի՞զբն էր այն լայնահուն ճանապարհի, որ կոչվում է արձակի աշխարհ, թե՞ դրանով դադար առավ Ձեր ստեղծագործությունը: Հիշում եմ՝ մտմտում էիք մի այլ երկի շուրջ: Նոր վեպի համար նյութ հավաքելու նպատակով եղաք Միացյալ Նահանգներում, և մտաբերում եմ Ձեր սրտացավ անհանգստությունը, երբ խոսում էինք Անդրանիկի վերջին հանգրվանի անմխիթար վիճակից:

Սևդա Սևան. – «Ռոդոսթո» եռահատորն իմ միակ վեպն է: Անշուշտ, երբ 10-15 տարի առաջ սկսեցի արձակ գրել, բոլորովին այլ ծրագրեր ունեի: Առանձին վեպեր պիտի գրեի զորավարի և մեկ էլ Կոմիտասի մասին: Չգրեցի: Բայց դա չի նշանակում, որ ավարտել եմ գրելը:

– Դա չի՞ նշանակում, որ այսօր, որպես ստեղծագործող, Դուք դադար եք առել:

Սևդա Սևան. – Ո՛չ, երբեք: Ստեղծագործելը միայն էջի առջև նստելն ու գրելը չէ: Այնքան շատ բաներ եմ կյանքից քաղում, մխրճվում երևույթների մեջ, որ հազիվ թե, տանը նստած, գրասեղանի առջև, նման մեծ հարստություն ձեռք բերեի:

– Բայց գրիչ առնու՞մ եք Ձեր ձեռքը, կարոտու՞մ եք:

Սևդա Սևան. – Շա՜տ, անսահման: Հիմա հենց մի վավերագրական ֆիլմի տեքստ եմ գրում, որով ուզում եմ Հայաստանը ներկայացնել աշխարհին: Իմ հայացքով, այնպես, ինչպես ե՛ս եմ տեսնում, ինչպես ե՛ս եմ սիրում, ե՛ս եմ զայրանում:

Չնայած, ունեմ պրոբլեմ, ու ոչ մի հայ կամ այլազգի գրող չունի: Սկսելով խոսել հայերեն (իսկ ես 7-8 տարի է, որ հայերեն եմ խոսում)՝ սկսեցի նաև մտածել հայերեն: Բայց, դժբախտաբար, բառապաշարս աղքատ է, վարժ չեմ քերականության մեջ:

– Մինչ այդ գրել եք բուլղարերենով, և հենց բուլղար քննադատները մատնանշել են Ձեր ստեղծագործության լեզվա-ոճական հարստությունն ու ճկունությունը:

Սևդա Սևան. – Ես շատ մեծ պատասխանատվություն ունեմ լեզվի, խոսքի հանդեպ: Այսօր մի դժվար հարց է ծառացած իմ առջև, պիտի գրեմ, բայց ի՞նչ լեզվով: Ֆիլմի տեքստը, որի վրա աշխատում եմ այսօր, փորձում եմ գրել հայերեն: Դա նման է ջարդված մատներով ժանյակ գործելուն: Բայց միաժամանակ այլևս մտածում եմ հայերեն: Աղոթքով նստում եմ գրասեղանիս առջև և գրում իմ առաջին տեքստերը հայերենով:

– Սկզբնապես այն պատկերացումն ունեի, թե դիվանագիտական աշխատանքը Ձեզ համար թերևս ինքնահաստատման մի նոր փորձ է, գուցե մի նոր ոլորտում ճանաչման հասնելու ոչ դատապարտելի ձգտում: Բայց մտավախությունս փարատվեց, երբ հասկացա՝ Դուք այն անում եք ամենայն պատասխանատվությամբ, կարելի է ասել՝ Ձեր գրական կյանքի զոհողության գնով: Դիվանագիտությունը և՞ս դիտում եք ստեղծագործություն:

Սևդա Սևան. – Ո՛չ: Դիվանագիտությունը ծառայություն է, ահավոր ճիգեր կան, բայց ոչ՝ ստեղծագործության:

Գրող լինելս փորձում եմ օգտագործել ի նպաստ աշխատանքիս: Վեպս ծանոթ է բուլղար ընթերցողին, և այդ հանգամանքը բազում դռներ է բացում իմ առաջ՝ մեր երկրների երկկողմանի հարաբերությունները կարգավորելիս: Շատ կարճ ժամանակահատվածում հաջողվեց 18 պայմանագիր կնքել Բուլղարիայի հետ: Ամեն մի պայմանագիր անկախացնում է Հայաստանը, հաստատում իր՝ պետություն լինելու փաստը:

– Ցանկացած գործ ձեռնարկելիս՝ լինի դա ապագա երկի համար գրառումներ անելը կամ դիվանագիտական ինչ-ինչ հարցերի մեջ խորամուխ լինելը և կամ ուղղակի Ձեր մտասուզումները, Դուք աղոթք եք ասում: Ո՞րն է այսօրվա Ձեր աղոթքը:

Սևդա Սևան. – Միայն մի աղոթք կա այսօր: Աստվա՛ծ, պատասխանատվության զգացում և կատարելություն տուր բոլորին՝ իշխանավորից մինչև շարքային աշխատող. միայն այսպես կբարելավվի իմ ժողովրդի վիճակը: Եվ մեր կյանքից, եթե հնարավոր է, գոնե մի ժամով, վերանա սուտը:

Զրուցեց Հասմիկ Սարգսյանը Դեկտեմբեր, 1996 թվական, Երևան