ՀԱՅԱԳԻՏԱՐԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ

ԱՐՏԱՇԵՍ ՀԱԿՈԲՋԱՆՅԱՆ․ ՀԱՅՈՑ ԱՂՎԱՆԻՑ ԱՇԽԱՐՀԻ ԳԼԽԻՎԱՅՐ ՇՐՋՎԱԾ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ
ԹԵ ԻՆՉՊԵՍ ՀԱՅՈՑ ԱՂՎԱՆԻՑ ԱՇԽԱՐՀԸ ՆՎԻՐԵՑԻՆ ՍԵՓԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆ ՉՈՒՆԵՑՈՂ ՄԵՐ ՀԱՐԵՎԱՆԻՆ *

ԱՐՏԱՇԵՍ ՀԱԿՈԲՋԱՆՅԱՆ․ ՀԱՅՈՑ ԱՂՎԱՆԻՑ ԱՇԽԱՐՀԻ ԳԼԽԻՎԱՅՐ ՇՐՋՎԱԾ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ

1935 թ. Ստալինը հայ մտավորականներին է ներկայացնում երեք պահանջ: Ժամանակի ՀԿԿ առաջին քարտուղար Աղասի Խանջյանը մեկտեղում է լեզվաբաններին ու պատմաբաններին՝ քննարկելու Ստալինի ներկայացրած պահանջները: Այդ մասին պատմել է հիշյալ խորհրդակցության մասնակից արժանահիշատակ Մորուս Հասրաթյանը:
Առաջին պահանջն էր, որ մենք հրաժարվենք մեր այբուբենից և ընդունենք ռուսական այբուբենը: (1918 թ. Լենինը պահանջում էր ընդունել լատինական այբուբենը, որը առաջին հերթին ուղղված էր ռուս ժողովրդի դեմ, 30-ական թվականներին լատինականին փոխարինեց ռուսական այբուբենի պահանջը, որը և ընդունվեց Միության հանրապետությունների մեծ մաս կողմից):
Խանջյանի հայտարարությունից անմիջապես հետո Հրաչյա Աճառյանը վեր է կենում տեղից, շարժվում դեպի պատուհանը՝ հայտարարելով.
– Թողեք ինձ գցեմ պատուհանից, այնուհետև ինչ ուզում եք կատարեք:
Անակնկալի եկած Խանջյանը Աճառյանին հետ է բերում սեղանի մոտ ու հայտարարում.
– Հարցը լուծված է. մենք չենք հրաժարվի մեր այբուբենից:
Որոշ ժամանակ հետո Աճառյանը հայտնվում է սարսափելի ՊԱԿ-ի զնդանում՝ «որպես» թուրքական լրտես: Բայց նա պնդում է, թե ինքը կընդունի ցանկացած ժողովրդի լրտեսը լինելու մեղադրանքը, բացի թուրքերից, և ընդունում ճապոնական լրտեսը լինելու մեղադրանքը:
Ստալինի երկրորդ պահանջն էր, որ հայ պատմաբանները հրաժարվեն Ուրարտուի պատմությունը հայ ժողովրդի պատմությունը համարելու մտքից և պատմությունն այնպես ներկայացնեն, որ Ջուղայաշվիլիների գենը հասնի մինչև Ուրարտու: Ստալինի պահանջը առարկության չի ենթարկվում, որովհետև հայ պատմաբանները առանց այդ էլ մ.թ.ա. 2-րդ կամ 6-րդ դարից առաջ Հայաստանում հայի գոյություն չէին ընդունում: Եվ մինչև այսօր էլ պաշտոնական պատմագիտությունը Վանի Արարատյան թագավորության պատմությունը հայոց թագավորություն չի ընդունում: Մինչդեռ միայն այն հանգամանքը, որ այդ երկրի ու նրա տիրակալների գերագույն ու առաջնորդող աստվածը եղել է Խալդ-Հայկը, ամեն ինչ դնում է իր տեղը:
Եվ ոչ միայն այդքանը: Այսօր հայոց պաշտոնական պատմագիտությունը ուրանում է մեր պատմության առաջին կեսը, նրա ակունքներում կանգնած Հայկ Նահապետին համարում առասպել-հեքիաթի հերոս, նրա հետնորդներից մեկին՝ Արամայիսին, տեղափոխում մ.թ.ա. 1032 թ., «դարձնում» առաջին համահայկական պետության հիմնադիր, մյուսին՝ Արամին, խոթում մ.թ.ա. 7-րդ դար, որի անունով օտարները մեզ անվանակոչեցին, բայց որը միաժամանակ Մեդական թագավորի ենթական ու հարկատուն էր:
Ստալինի երրորդ պահանջն էր հայ մտավորականներից, որ նրանք պետք է ադրբեջանցի անվանակոչումն ստացած ժողովրդի համար պատմություն ստեղծեն: Այստեղ արդեն երիտասարդ պատմաբան Սուրեն Երեմյանը տեղից վեր է ցատկում և հայտարարում.
– Ճիշտ է ասում ընկ. Ստալինը, մենք պարտավոր ենք մեր եղբայր ադրբեջանցիների համար պատմություն ստեղծել:
Շուտով Երեմյանը գործուղվում է Մոսկվա՝ նույն հարցով Դյակոնովի գլխավորությամբ ստեղծված հանձնաժողովի աշխատանքներին մասնակցելու: Մի քանի տարի հետո՝ 1939 թ., ՀԿԿ առաջին քարտուղար Գրիգոր Հարությունյանի՝ Ստալինի հետ ունեցած մի հանդիպման ժամանակ վերջինս հարցնում է, թե ինչպես է իրեն զգում պատմաբան Սուրեն Երեմյանը: Հարությունյանը զարմացած պատասխանում է, թե ինքը նման պատմաբան չի ճանաչում: Ստալինը նրան հակադարձում է, թե ինչպես չգիտի նման մասնագետի, մինչդեռ ինքը կարդում է նրա գիտական աշխատանքները, Հարությունյանի առջև է դնում Ս. Երեմյանի հոդվածը: Հոդվածը վերաբերում էր Աղվանից աշխարհի պատմության մի մասնավոր հարցի և այն սկսվում էր այսպես.

“До настоящего времени исследователи не располагают научно-критическим из-данием ‘’Истории Албании’’ Моисея Каланкатуйского, армяноязычного историка нын. Советского Азербайджана.Ценность этого источника, являющегося, как думают, компиляцией двух исторических трудов - VII и X вв.,- для истории Азербайджанской ССР, особенно для периода, предшествовавшего тюркизации ее, общеизвестна. Тем не менее этот источник для истории Азербайджана привлекался исследователями далеко не в достаточной мере. В ряду сообщаемых им фактов обращает на себя внимание рассказ о посольстве князя Албании (нын. Азербайджанской ССР) Вараз-Трдата из династии Михранидов к хазарскому хакану АлнИлитверу’’(Записки института востоковедения акад. наук СССР, т. 7, стр. 129).

ԱՐՏԱՇԵՍ ՀԱԿՈԲՋԱՆՅԱՆ․ ՀԱՅՈՑ ԱՂՎԱՆԻՑ ԱՇԽԱՐՀԻ ԳԼԽԻՎԱՅՐ ՇՐՋՎԱԾ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ
Ստալինի հանձնարարած շենքի հիմնաքարն արդեն դրվեց. «Այժմյան Սովետական Ադրբեջանի հայալեզու պատմաբանի պատմությունը»: Հիմնաքարը լիուլի բավարարում էր «ժողովուրդների հորը». Աղվանից աշխարհի պատմությունը Սովետական Ադրբեջանի պատմությունն է: Չէ՞ որ ադրբեջանական ժողովրդի համար պատմություն սարքելու առաջին օրինակը ինքն արդեն տվել էր` ոչ միայն պարսկական պոեզիայի դասական Նիզամուն ադրբեջանական ժողովրդի մեծ բանաստեղծ դարձնելով, այլև 1939թ. մեր «Սասունցի Դավիթ» էպոսի, վրացիների «Վագրենավորի» հետ միասին համամիութենական հոբելյանի արժանացրել: Մնում էր բովանդակավորել Երեմյանի մատնանշած պատմությունը, որն անխուսափելիորեն պահանջում էր ելակետային հիմնահարցերի սրբագրումներ:
Առաջին ելակետային խնդիրը այդ երկրի պատմության դերակատար ժողովրդի հայտնաբերումն էր: Եվ հայկական սկզբնաղբյուրների օգնությամբ հեշտությամբ հայտնաբերվեց այն: Հայկական աղբյուրներում հաճախակի հանդիպող «աղվանցի ժողովուրդ» արտահայտության, Աղվանք հատուկ անվան հոգնակի սեռականը՝ «Աղվանից»-ը, որը արտահայտում է տվյալ տարածքում ապրողի, գտնվողի իմաստ, «դարձավ» մի առանձին ժողովրդի ինքնանվանում: Եվ այդ ինքնանվանումը դարձավ Աղվանից աշխարհի պատմության անբաժան ուղեկիցը, այն աստիճան անբաժան ու անկասկածելի, որ Ս. Երեմյանը, Արցախը և Ուտիքը ևս Աղվանք դարձնելով, 1958 թ. հրատարակված »Очерки истории СССР» (III-IX)-ի էջերում պիտի գրեր. »Область Арцах была уже арменизована в IV-V вв., а значительная часть области Утик в VI в» (էջ 304):

Մնում էր ելակետային մի խնդրի լուծում ևս. Երեմյանի բանաձևած «այժմյան Սովետական Ադրբեջանի հայալեզու պատմաբան» բառակապակացությունից «հայալեզու» արտահայտության արժեզրկումն ու դուրսմղումը, որն էլ «փառավորապես» ու հետևողականորեն իրականացրեց Յամպոլսկին: Նա ոչ միայն պատմական Աղվանքի տարածքային սահմանները հասցրեց Ադրբեջանի հանրապետության սահմաններին, այլև ստեղծեց հատուկ տեսություն, որի համաձայն Կաղանկատվացին ազգությամբ աղվան է, նրա պատմությունը գրված է եղել գարգարերենով, հայ հոգևորականները այն թարգմանել են գրաբար, քաղաքական նկատառումներով կատարել աղավաղումներ, ավելացումներ ու կրճատումներ: Ելակետային այս հարցերի լուծումից հետո տեխնիկական հարց էր արդեն Աղվանից աշխարհի մասին տարբեր դարաշրջաններում կուտակված վկայությունների վերամեկտեղումն ու ճշգրտումը, երկրատարածքի պատմաքաղաքական պատմության ստեղծումը:
Արդարությունը պահանջում է նշել, որ աղվանագիտության կաղապարի ձևավորմանը մասնակից չեն եղել ազերթուրք մտավորականները. նրանք այն ստացել են պատրաստի: Նրանք դեռևս գտնվում էին կայացման մանկական ու պատանեկան շրջանում: 20-րդ դարի 40-ական թվականներրին իրենց լեզվի և գրականության դասագրքերում, որով ուսանել ենք նաև մենք, դեռևս ամենայն շիտակությամբ գրում էին, թե առաջին բանաստեղծը, որ գրել է ադրբեջաներեն լեզվով, Վագիֆն է (18-րդ դ.): Իսկ 1950 թ. Ստալինի կազմակերպած լեզվաբանական աղմկահարույց բանավեճից հետո Ադրբեջանի ԿԿ քարտուղար Բաղիրովը խստագույնս դատապարտեց իրենց մտավորականներին, որ բանավեճի ժամանակ չկարողացան մեջտեղ բերել մի գործ, որ գոնե զերծ լիներ տառասխալներից:
Միայն 60-ական թվականներից ասպարեզ իջավ բունիաթովշչինան՝ սահմաններ չճանաչող կեղծարարություններով: Ձևավորեց կեղծարարների հատուկ դպրոց, որպեսզի իր գործի շարունակողները, Աղվանից աշխարհը մարսած համարելով, Հայկական Հանրապետության ներկա տարածքը «դարձնեն» Արևմտյան Ադրբեջան, այդքանով էլ չբավարարվելով՝ կազմակերպեն միջազգային գիտաժողով և հայտարարեն, թե հայերը Կիլիկիայում պետություն ստեղծել չէին կարող, եթե չլիներ իրենց էլիտայի աջակցությունը, եթե իրենց օրենսդիր Մխիթար Գոշի «Դատաստանագիրքը» «չդարձնեին իրենց պետության կայացման հիմքը»:
Ուշագրավ է, որ երբ 60-ական թվականներին մեր որոշ մտավորականներ հանդես եկան Բունիաթովի կեղծարարությունների քննադատությամբ, վերջինս ամենուր զարմանքով հայտնում էր, որ ինքը ընդամենը կրկնել է հայ պատմաբաններին. ինչո՞ւ են իր դեմ աղմուկ բարձրացնում: Ահա թե ինչ է վկայում այդ տարիներին ԼՂ Մարզային պետական պատմաերկրագիտական թանգարանի տնօրեն Շ. Մկրտչյանը. «Աշխատանքի բերումով մի անգամ Բաքվում հանդիպեցի հայտնի կեղծարար Զիա Բունիաթովի հետ: Խոսակցության ընթացքում նա թվեց մի քանի հայ պատմաբանների անուն-ազգանուն և զարմանքով տարածելով ձեռքերը՝ ասաց. «Վալլահ, յոլդաշ, Մգրդիչյան, իրենց հեղինակներին հանդուրժում են, չեն քննադատում, բայց երբ մենք նրանցից քաղած փաստարկներն օգտագործելով տեսակետներ ենք հայտնում, աղմուկ-աղաղակ են բարձրացնում»:
Ահա թե ինչու չի կարելի շրջանցել այն իրողությունը, որ Աղվանից աշխարհի պատմության կաղապարը պատվերով, հանձնարարությամբ ստեղծել են հայ և մոսկվաբնակ պատմաբանները՝ կանաչ ճանապարհ բացելով ազերթուրք կեղծարարների առաջ: Եվ այդ հարցում «կացնի կոթը» տվողների մեջ առաջինը եղել է Ս. Երեմյանը, և ոչ միայն նա:
Վաղ պատանեկան շրջանից ընկեր Ֆ. Պողոսյանը, ասպիրանտուրան ավարտելով, ընտրել էր «18-րդ դարի Ղարաբաղի սոցիալ-տնտեսական հարաբերությունները» թեման, հասցրել նույնիսկ հոդված տպագրել: Սակայն հայոց ակադեմիան չհաստատեց այդ թեման, և Պողոսյանը թեկնածուական պաշտպանեց «Աստրախանի Հայոց դատաստանագիրքը» անվտանգ ուսումնասիրությամբ: Մի քանի տարի հետո մի օր զայրույթով ու վրդովմունքով հայտնեց, թե իր ընտրած թեման չհաստատեցին, բայց թուրք Ֆարիդա Մամեդովան եկել, պատմության ինստիտուտում ատենախոսություն է պաշտպանել Ղարաբաղի թեմայով՝ գրելով, թե Դավիթ-Բեկի զորքերի կազմում կային նաև հայ զինվորներ: Պողոսյանի ազնվությանն ու շիտակությանը քաջագիտակ՝ չստուգեցինք նրա ասածը, մանավանդ որ այն գլխից գիտեինք, որ ազերթուրքերը ամեն ինչի ընդունակ են:
Ուշագրավ է, որ երբ վերջապես Պողոսյանին հաջողվեց «Բանբեր Հայաստանի արխիվների» հանդեսում հոդված տպագրել Ղարաբաղի մելիքների իրավունքների ու պարտականությունների մասին, և հանդեսը հասավ Ստեփանակերտի միակ բաժանորդին՝ Շ. Մկրտչյանին, ՊԱԿ-ի աշխատակիցները հանդեսի միջից շատ խնամքով կտրել-հանել էին հոդվածը, և մնացել էր միայն ցանկում գրած վերնագիրը:
Տարիներ առաջ փորձեցինք հանդես գալ՝ ցույց տալու համար, որ այդ «ոչ հայկական» Աղվանից աշխարհի ողջ տարածքի աշխարհագրական անուններն անխտիր հայերեն բառերով են կազմված, որ մեր միջնադարյան պատմիչները անհրաժեշտության դեպքում փաստում են երկրամասի հայկականությունն ու հայապատկանությունը: Հոդվածը ներկայացրինք «Պատմա-բանասիրական հանդեսին», ակադեմիկոս խմբագրից ստացանք պատասխան. «Հեղինակին հայտնել՝ 1. Իր շարադրանքը գրագետ էքսկուրս է վաղուց մեկնաբանված հարցերի շուրջ; 2. Հանդեսը տպագրել չի կարող, քանի որ ժամանակին շատ ենք անդրադարձել այդ հարցերին»:
Կարճ ու կոնկրետ, առանց հաշվի առենելու, որ այդ տեսանկյունով ու այդ փաստարկներով ոչ ոք հարցին չի անդրադարձել: Եվ այսօր էլ հայոց պատմագիտության մեջ դեռևս ունենք Աղվանից աշխարհի մի պատմություն, որի դերակատար ժողովուրդը մեջտեղ չի երևում, ունենք տեր չունեցող Աղվանից աշխարհի մի պատմություն, չնայած այդ աշխարհը զանազան անվանումներով աղավաղված ու բզկտված հասել է մինչև Պետրոս Առաջինի Կովկասյան արշավանքը` հիմնովին հայաթափման ենթարկվելով 1988-1990 թվականներին:

Երևան 2014
Նյութը տրամադրեց Անահիտ Հակոբջանյանը

Տես նաև
Ինչպես հայոց երեքհազարամյա Բաքուն Լենինը դարձրեց կեղծանուն Ադրբեջանի մայրաքաղաք

* 1832 թ. ցարական վիճակագիրները նրանց կնքեցին Մուղանցի անունով, որովհետև գիտեին, որ մուսուլման անունով ժողովուրդ չի կարող լինել: Հեռագայում տեսնելով, որ նրանց լեզուն նմանություններ ունի թաթարների լեզվի հետ, անվանակոչեցին կովկասյան թաթարներ: 1918 թ. Նուրի փաշան նրանց դարձրեց թուրք, իսկ Ստալինը` 1935 թ.`ադրբեջանցի: 103 տարում նրանց չորս անգամ անվանափոխեցին:
ԱՐՏԱՇԵՍ ՀԱԿՈԲՋԱՆՅԱՆ․ ՀԱՅՈՑ ԱՂՎԱՆԻՑ ԱՇԽԱՐՀԻ ԳԼԽԻՎԱՅՐ ՇՐՋՎԱԾ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ