ԱՐՄԻՆԵ ԿԱԼԵՆՑ․ «ԺԱՄԱՆԱԿՆ ԱՐՎԵՍՏԱԳԵՏԻ ՀԱՄԱՐ ԲԱԽՏՈՐՈՇ ԲԱՆ ՄԸՆ Է»
Հասմիկ Գուլակյան
Սա սոսկ զրույց չէ ՀՀ վաստակավոր նկարիչ, «Ժողովուրդների բարեկամության» շքանշանակիր Արմինե Կալենցի հետ: Սա աննախադեպ անկեղծ խոսք ու հանդուգն գնահատական է թե՛ նրա անցած ուղու և ստեղծագործության, թե՛ նրա կենսափիլիսոփայության, թե՛ Արմինե և Հարություն Կալենց ամուսինների մարդկային ու հոգևոր կերտվածքների և բարոյական չափանիշների մասին: 1946 թվականին հայրենադարձների երկրորդ քարավանը նրանց Հայրենիք բերեց: Հարություն Կալենցն արտերկրում արդեն ճանաչված անուն էր, իսկ մեզ մո՞տ… Կալենցների ժամանակը դեռ չի եկել…
ԱՐՄԻՆԵ ԿԱԼԵՆՑ – ARMINE KALENTS
– Տիկի՛ն Արմինե, Ձեր կյանքը մաքառում է եղել: Պայքարել եք` էական չէ` ում կամ ինչի դեմ: Այն ներառում է և՛ Ձեր անձնական կյանքը, և՛ այն հասարակությունը, որտեղ հայտնվել էիք ամուսիններով` Հայրենիք վերադառնալուց հետո: Ինչպե՞ս դիմակայեցիք:
– Կդժվարանամ պատասխանել, որովհետև պատճառ է լինում, որ վերհիշեմ բաներ, որոնք կուզենայի այլևս չվերհիշել: Բայց երբ որ քո մեջ կայուն կարոտը կա Հայրենիք կոչված երևույթի, շատ բան սկսում ես անտեսել, մոռանալ: Հայկական մի երգ կա` «Իմ հայրենի տուն խրճիթ մըն է գետակի ափին»: Հաշտվել էի այն ամենի հետ, ինչ կարևորվում էր: Բայց, իհարկե, որոշ քաղաքական բաներ ինձ երբեք էլ դուր չեն եկել, որովհետև դա մարդկանց սարքած քաղաքականությունն է եղել: Առանց վերապահումների երբեք դեմ չեմ կանգնել ոչ մի օրենքի: Աշխատել եմ ճանապարհս ինքս մենակ ստեղծել: Ի դեպ, աշխարհում ավելի թանկ բան կա, քան այդ մենության զգացումը: Ժամանակին ահավոր ցավ էի զգում այդ զգացումից, իսկ հիմա կարծում եմ, որ դա ամենալավ բանն է` փախուստ տալ աշխարհի բոլոր տեսակի ձանձրալի բաներից, կարողանալ ապրել քո ներաշխարհով, քո կյանքով, քո զգացմունքներով:
– Թվում է՝ Դուք չպետք է մենակ լինեիք. Կալենցի պես ամուսին ունեիք:
– Թվում է: Ե՛ս ընտրեցի այդ ամուսինը: Ի՞նչ իմաստով: Նա նկարիչ էր: Ես էլ արդեն պատրաստվում էի նկարիչ դառնալ: Ինձ թվում էր, թե նրա հետ պետք է հանգիստ ապրեմ: Մենք ամուսնացանք այն աշխարհում, որտեղ միշտ փողն էր տիրակալը, և հարուստ մարդիկ էին աշխարհի տերերը: Ինձ համար դա ընդունելի չէր. ես չէի կարող հարուստ մարդու մը հետ ապրել` արվեստի սերը ունենալով իմ մեջ: Կարծեցի, որ արվեստագետ մարդը պիտի հասկանա ինձ, ես էլ` իրեն: Բայց այնպես ստացվեց, որ` ոչ: Տղամարդը միշտ առանձին էակ մըն է, կինը` բոլորովին առանձին: Երբ որ մարդիկ իրար սիրում են, միմյանց պատվանդանի վրա են դնում: Տղամարդը կարծում է, որ իր սիրած կինը աստվածուհի մըն է իր կողքին, իսկ կինն էլ կարծում է, թե աստված մըն է իր կողքին կանգնածը: Բայց այդպես չէ: Կյանքն իր իրականությունով շատ դաժան է, և զգում ես, որ մենակ եկել ես, մենակ էլ պիտի գնաս:
– Կալենցը նկարչության Ձեր առաջին ուսուցիչն էր, հետագայում` Ձեր կյանքի ընկերը: Կարդալով «Ների՛ր ինձ, Հարություն» գիրքը, իմանալով Ձեր մասին, այն հստակ համոզմունքն ունեմ, որ Դուք չէիք կարող բաժանվել նրանից, բայց, միաժամանակ, շատ դժվար էր նրա հետ ապրելը: Ինչպե՞ս հասկանալ, տիկի՛ն Արմինե:
– Հասկացեք՝ ինչպես ուզում եք, որովհետև այդքան տարի ապրեցի նրա կողքին: Պատասխանել գրեթե չեմ կարող: Երբ նկարում էր, հիացմունքով դիտում էի, մոռանում էի` ինչ էր կատարվում սովորական կյանքում: Երեսուն տարուց ավել է, ինչ նրան կորցրել եմ: Մտածում եմ, որ, ըստ երևույթին, փոքր բաներ էին դրանք: Պետք չէր այդքան ուշադրություն դարձնել դրանց: Բայց արդեն ուշ է: Եվ այդ ընդհանուր եզրակացություններին մարդ տարիքի բերումով է հասնում: Երիտասարդ ժամանակ մանր բաներն անգամ մեծ հուզումներ են առաջացնում: Ցավոք, շատ ուշ ես հասնում այդ եզրակացությանը: Ես կարող էի բոլորովին անտեսել նրա կապրիզները (քմահաճությունները — Հ. Գ.): Կարող էի ապրել իր կողքին և չզգալ, չուզենալ տեսնել այն ամենը, ինչ որ կատարվում էր իմ շուրջը: Բայց ինքս էլ էի երիտասարդ, ինքս էլ այդ բռնկումները, այդ այրումներն ունեի: Դրա համար էլ շատ ծանր էր ու դժվար:
– Դուք բավական համարձակ գիրք եք գրել Ձեր ամուսնու մասին` նրա մահից հետո: Ամեն ինչից երևում է, որ Դուք միայն մի գերխնդիր եք ունեցել` ներկայացնել Կալենց-նկարչին, Կալենց-մարդուն և Կալենց-ամուսնուն այնպես, ինչպես տեսել, զգացել, ճանաչել եք, ինչպես սիրել ու ներել եք: Կարծում եմ` մեծ համարձակություն էր պետք` ընտանեկան վարագույրը մի կողմ քաշելու և ընթերցողի հետ այդպես անբռնազբոս զրուցելու համար: Ձեր զավակներն ինչպե՞ս ընդունեցին այդ ճշմարտությունը, Ձե՛ր ՃՇՄԱՐՏՈւԹՅՈւՆԸ…
– Մեծ տղաս փոքրուց ինձ շատ էր սիրում: Երբ հայրը ձայնը բարձրացնում էր (սովորական բան էր նրա համար բարձր խոսելը), Արմենս փեշերիս էր փաթաթվում: Բայց Սարոն` փոքրը, ավելի ուրիշ տեսանկյունով դիտեց… Գրքի կապակցությամբ շատ մարդիկ մեզ մոտ վերջերս հավաքվել էին, և խնդրեցին Սարոյից նույն հարցի պատասխանը: Ասաց, որ սկզբում այնքան էլ լավ չընդունեց, որովհետև շատ բաներ բացահայտ արդեն գրել եմ այնտեղ, որ ոչ մի թաքցնելիք բան չեմ ունեցել: Կային բաներ, որոնք կարող էի բոլորովին չգրել: Բայց գրեցի: Իր համար էլ նորություն էին դրանք: Բայց հետո հասկացել է, թե որքան տառապանք ապրել եմ ես իմ կյանքի ընթացքին: Զարմանալին այն է, որ Սարոն առաջ ավելի կապրիզներով տղա էր: Նույնիսկ` իմ նկատմամբ: Բայց հիմա ինձ հետ շատ քնքուշ ու զգույշ է վարվում: Կամաց-կամաց հասկանում է` ի՞նչ է կնոջ տառապանքը, ի՞նչ է արվեստագետ լինելը, և ի՞նչ է արվեստագետի մը հետ ապրելը` կողք կողքի՝ զոհաբերելով բոլոր ներշնչանքները:
Հիմա ես զարմանում եմ` նրա մահվանից մեկ տարի հետո ես ընկա այն շարքի մեջ, որ հիմա Արմինե Կալենց եմ կոչվում: Ես գիտակցում եմ, որ եթե այդ շարքի մեջ չընկնեի, բոլորովին մոռացվելիք նկարիչ մը կլինեի: Այսինքն` դա ի՛ր ներկայության կողքին: Այն բանից հետո, որ երբ իր շարքի մեջ ընկա, դարձա իմ սեփական անձի տերը, ինքս գիտակցորեն առաջնորդում եմ ինձ, գիտակցորեն մտածում եմ ամեն ինչի մասին և գիտակցում եմ այն, ինչ կարող եմ: Այդ ամենը չէի կարող նրա կողքին անել:
– Գիրքը գրելիս Ձեր մեջ ցա՞վն էր խոսում, թե՞ վիրավորանքը:
– Ե՛վ մեկը, և՛ մյուսը: Նրա մահից անմիջապես հետո (իմ աչքի առջև ընկավ) առաջին բառերս էին. «Ափսո՜ս, Կալենց, ինչքա՜ն բաներ ունեիր դեռ անելիք և գնացիր»: Չմտածեցի այն մասին, որ ես տառապանքից արդեն ազատվեցի: Ո՛չ: Կորստի ցավն զգացի այն արվեստագետի, որից զրկվեցի հանկարծ…
– Ի՞նչ ուժ էր Ձեզ կառավարում, պահում Հարություն Կալենցի կողքին: Դուք այնքա՜ն տառապում էիք, տիկի՛ն Արմինե` դավաճանություններ, վեճեր, շատ հաճախ՝ չոր ու կոշտ վերաբերմունք…
– Հավատքը իր արժեքին…
– Իսկ ինքը գիտե՞ր, որ Դուք իրեն այդքան բարձր եք գնահատում: Նա գնահատո՞ւմ էր այդ գնահատականը:
– Հավանաբար: Ինքն էլ շատ խենթ մարդ մըն էր այն իմաստով, որ կթողներ, գլուխը կառներ, կերթար, եթե չկարողանար ապրել իմ կողքին: Նա իմ կարիքն զգում էր: Նա առանց ինձ չէր կարող ապրել: Ես ինքզինքս գնահատելու համար չէ, որ ասում եմ: Նա միշտ այն ատեն, երբ որ հանդարտ մարդ էր լինում, ասում էր. «Ես երբեք իմ Միմիին չեմ թողնի» (ինձ Միմի էր անվանում):
– Ի՞նչ տվեց այդ համատեղ կյանքը Արմինե Կալենց նկարչուհուն:
– Բարձր ճաշակի մի գոյություն: Նրա արվեստն իսկական արիստոկրատ արվեստ մըն է: Այդ մարդն իմ կողքին իր նկարչությամբ, իր արվեստով բարձր արժեք մըն էր: Իմ մեջ միշտ ցանկություն է եղել հասնել այդ բարձունքին: Մի հիանալի աշխատանք ունի, որի կողքին կանգնած միշտ նկարում եմ: Ամեն օր եմ տեսնում, չեմ էլ նայում: Բայց հենց աչքս ընկնում է այդ կտավին, մտածում եմ` յուրաքանչյուր գիծը, գույնի մաքրությունը, հավասարակշռությունը որտեղի՞ց: Կալենցն այդպիսին չէր, բարկացկոտ էր, ինքզինքը կառավարել չգիտեր, խելքը ինչ փչեր` կասեր բաներ, որոնք ինձ հակասում էին: Ու հանկարծ այնպիսի նկար էր նկարում այդ մարդը, որտեղ ամեն ինչ չափից ավելի հավասարակշռված է: Հոյակապ կոլորիտային մաքրություն կա նրա նկարներում: Պարզագույն գեղեցկություն կա նրա գծերի մեջ: Որտեղի՞ց են դրանք: Այդ հոգևոր բան մըն է: Բնածի՛ն:
– Այդ առումով` ո՞րն էր նրա հավատամքը նկարչության մեջ:
– Գեղեցկությո՛ւնը: Մի՛միայն: Գեղեցիկի զգացողությունը սովորելիք բան մը չէ: Դա ի վերուստ տրված բան մըն է:
– Տիկի՛ն Արմինե, գրքում նշում եք, որ Հ. Կալենցը ըստ արժանվույն չի գնահատվել: Ինչո՞ւ: Հանրապետության վաստակավոր նկարիչ է, պետական մրցանակների դափնեկիր…
– Մի անգամ Էդվարդ Իսաբեկյանը մի բան ասաց, որ Կալենցի մեղքն այն էր, որ նա շատ շուտ մահացավ: Ժամանակներն սկսել էին հարթվել, և ժողովրդի` արվեստի հանդեպ եղած վերաբերմունքն էլ աստիճանաբար դաստիարակվում էր: Կալենցը ժամանակ չունեցավ տեսնելու իր ազդեցությունը երիտասարդ սերնդի վրա, որ ինքը հոգեպես հանգստանար: Շարունակ իրեն հալածեցին: Առաջին օրվանից իրեն չէին թողնում ցուցահանդես բացել: Ասում էին` կոսմոպոլիտ (աշխարհաքաղաքացի — Հ. Գ.) եք: Ծանր ածական մըն էր դա այն օրերի համար: Այդ մարդն անընդհատ ինքզինքը կեղեքված էր զգում: Ի՞նչ նկարիչ, եթե ինքն իր ցուցահանդեսը պիտի չբանար: Ի՞նչ նկարիչ, եթե շարունակ այդ հասարակության մեջ ասում էին` դու դուրսեն եկած մարդ մըն ես, կապիտալիստական մտածողություն ունես: Գիտե՞ք` ինչ էր եղել իրականում: Մի կոլխոզի նախագահի դիմանկար էին պատվիրել (ցուցահանդեսի համար այդպիսի պատվերներ էին տալիս): Նկարել էր այդ մարդուն` ինչպես որ էր` չաղլիկ, կարմրաթուշ: Ըսին. «Սա կոլխոզի նախագահի նկա՞ր է»: «Է՛,- ըսել էր,- ես մեղավո՞ր եմ, որ այդ մարդը ուտող-խմող մարդ մըն է: Ձե՛ր հասարակության մարդ մըն է: Դո՛ւք եք դրել այդ մարդուն նախագահ…»:
– Մեր նկարիչներից ո՞ւմ կողքին եք տեսնում Հ. Կալենցին:
– Կողքին ոչ մեկին չեմ տեսնում: Նա բոլորրովին առանձին ճյուղ մըն է:
– Ինչպե՞ս եք բնութագրում նրա ճյուղը:
– Գեղարվեստը ո՛չ միայն խոսք ունի պրոպագանդի (քարոզչության — Հ. Գ.) համար, ո՛չ միայն միտք պետք է արտահայտի, գեղարվեստը գեղարվեստ է ամեն ինչից առաջ: Գեղեցիկ նկարելու մասին է խոսքը, ոչ թե բնության իրական, անմիջական վերարտադրության (դա կոլխոզնիկների պարագայում էր): Գեղարվեստը դեպի գեղեցկություն տանող ճանապարհն է: Գեղեցկությունն այնպիսի մի բան է, հրապուրիչ, որ շատ բան է դաստիարակում մարդու մեջ: Գեղեցիկ լինել, գեղեցիկ նստել, գեղեցիկ խոսել… Հոգեպես է՛լ է դաստիարակում:
– Ե՞րբ բացվեց Հ. Կալենցի առաջին ցուցահանդեսը Ս. Հայաստանում:
– 1962 թվականին: Արտեմ Ալիխանյանը կազմակերպեց: Պարսամյանն էր մեր քարտուղարը: Ասաց, որ առաջին հերթին Արմինեի ցուցահանդեսը կբացեն: Հիմա եմ հասկանում` ինչո՞ւ: Այն ժամանակ Կալենցի դպրոցի ներկայացուցիչ էի. ինձ միշտ էլ ընդունեցին իբրև նրա աշակերտը: Ե՛ս էի բացում այդ դուռը: Ինչպե՞ս պիտի ընդուներ մեզ հասարակությունը: Եթե ինձ լավ ընդունի, ուրեմն Կալենցին շատ ավելի լավ կընդունի: Այդպես էլ եղավ: Մեր հասարակությունը Սարյանին անգամ չէր ուզում հասկանալ: Ի՞նչ կար չհասկանալու: Հիմա որևէ մեկը կարո՞ղ է ասել, որ ինքը Սարյանին չի հասկանում:
– Ի՞նչը նպաստեց, որ հասկացան:
– Հասարակության զարգացումը: Արվեստը նույնպես զարգացման ճանապարհ ունի, ինչպես գիտությունը: Գիտությունը շատ կատեգորիկ է այն իմաստով, որ եթե այսինչ տեսությունը չլինի, այնինչը չէր գա դրա հետևից: Արվեստի մեջ էլ է այդպես: Եթե այդ հասարակությունը քարանձավների ժամանակներից նկարել, նկարել, եկել հասել է մի փակուղու` լուսանկարչության, ժողովուրդն արդեն ընդունել, հասկացել, ըմբռնել է այդ նկարչությունը, դրանից հետո կարո՞ղ է հեշտությամբ ջարդվել այդ լուսանկարչական մոտեցումը, և բոլորովին նոր լույսով նոր ըմբռնում ի հայտ գալ: Կընդունի՞: Պայքա՛ր պիտի լինի: Ե՛վ ընդունողը, և՛ չընդունողը դժվար կացության մեջ պիտի հայտնվեն:
– Տիկի՛ն Արմինե, հետաքրքիր է` Հ. Կալենցի ցուցահանդեսն, այնուամենայնիվ, ինչպե՞ս ընդունվեց: Մասնագետներն ի՞նչ վերաբերմունք ցույց տվեցին: Քննարկումներ եղա՞ն:
– Նկարիչները գալիս էին…
– Անուննե՛րը…
– Չեմ կարող ասել: Գալիս էին և մեղավորի պես նայում… Տարիներ են անցել: Շորժայում նկարում էի մի մարդու: Անվանի անձնավորություն մըն էր: Նրա ընկերները եկան, և գիտե՞ք` ինչ ըսին… Փոխանակ իմ նկարներս լավ է, վատ է, ճիշտ է, սխալ է ըսելու, արդարանում էին. կարծես` իրենք մեղավոր էին, որ այլ կերպ էին նկարում: Արեցին այն, ինչ ուրիշներն էին ուզում: Ենթարկվեցին:
– Իսկ իշխանավորնե՞րը: Գիտեմ, որ դժվարությամբ է բացվել ցուցահանդեսը: Նույնիսկ «Սովետական արվեստ» ամսագիրը գոնե հավուր պատշաճի հոդված չի տպագրել այդ մասին… Համենայն դեպս, ի՞նչ գնահատական տրվեց Կալենցների ստեղծագործությանը:
– Ծիծաղելին այն է, որ մեր հաճախորդները դարձան նրանք` այդ իշխանավորները: Մի անգամ ինձ մոտ բերեցին ՀԿԿ Կենտկոմի մի բաժնի ղեկավարի: Նկարներ էր ուզում առնել: Կալենցն արդեն չկար: Հարցրեց` ինչքա՞ն պիտի վճարի: Ասացի: Խոստովանեց, որ պատրաստ է երեք անգամ ավելի վճարել: Զարմացել էր, որ այդքան էժան եմ վաճառում: Զարմանալու հերթն իմն էր: Երեսը նայեցա: Այդ մարդիկը առաջ մեր դուռը չէին ծեծում: Հետո շատցան: Հասարակությունը զարմանալի վերաբերմունք ունի արվեստի հանդեպ: Սնոբիզմը (մոդայամոլություն — Հ. Գ.) ահավոր բան է արվեստում: Միշտ առաջին քայլ անողն է համարձակը: Էն էլ կողքի մարդիկ երևի ասել էին` Արտեմ Ալիխանյանը, Մոսկվան, չգիտեմ…
– Շատ ցավալի է, որ Հայրենիքում նրան այդպես են ընդունել: Արտասահմանում Հ. Կալենցն ավելի՛ է ճանաչված: Է՛լ ավելի շատ է ցավալի, որ այսօր էլ նրան ճիշտ չեն ընկալում:
– Կալենցը որ եկավ Սովետական Հայաստան, դրսում արդեն հայտնի էր: Դուք նկատի առեք, որ բեյրութցիները բոլորը «Մեր Կալենցը» ասում են: Այնտեղ բոլորը գիտեին մեզ: Եկանք, կանգնեցինք անելանելի վիճակի առաջ. չգիտեինք` ա՞ջ պիտի գնանք, ձա՞խ… Ի՞նչ կատարվեց մեզ հետ: Կալենցը դեռ 16-17 տարեկանում անուն ուներ: Ֆրանսացի կոմիսարը մեքենան կանգնեցրել, հետևից հասել է վազելով` ծանոթանալու: Եկավ Հայրենիք և… Լռություն, անտարբերություն, վատ ածականներ… Ի՞նչ կատարվեց նրա հետ: Դժբախտություն չէ՞ր…
– Տիկի՛ն Արմինե, եթե Դուք չամուսնանայիք Հ. Կալենցի հետ, կդառնայի՞ք նկարչուհի` Արմինե Կալենց: Այլ նախասիրություններ չե՞ն եղել: Գուցե պարուհի՞…
– Նկարիչ, կարծում եմ, այո՛, կդառնայի: Անպայմա՛ն կդառնայի: Բայց մի բան խոստովանեմ: Ես ծանոթացա Հարությունի հետ իբրև նկարիչ և նկարչության սիրո համար ամուսնացա: Գրքի մեջ այդ մասին գրել եմ: Այն ժամանակ անունը նույնիսկ չգիտեի: Ի՞նչ կդառնայի, եթե նկարչության հանդեպ այդ սերը չլիներ: Շատ եմ սիրում ռիթմը: Երաժշտության ռիթմը, պարը շատ եմ սիրում: Սրանց հետ կապ չունեցող մի այլ բան էլ եմ սիրում` արխեոլոգիան (հնագիտությունը — Հ. Գ.): Անասելի շատ: Պատմություն եմ սիրում: Ես միշտ պատմական գրքեր սիրել եմ: Քննակա՛ն պատմություն: Հավանական է` հնագետ դառնայի: Անբացատրելի սիրում եմ գիծը: Կլասիկ (դասական — Հ. Գ.) պարը գծային գեղեցկություն մըն է: Նկարչության մեջ ռիթմը փոխեցի գծով: Ա՛յ, այս նկարը (ցույց տալով դիմացի պատը — Հ. Գ.), ամբողջությամբ գիծ է: «Պար» եմ անվանել: Գծի զարգացման ընթացք է սա: Եթե մի տեղից մի գիծ բռնեցիք, կտեսնեք, որ ամբողջ կտավի մեջ այդ գիծը խաղում է: Հաջորդաբար բռնեք այդ գծերը: Նույնն են: Դա պարային զգացողություն է իմ մեջ: Հիմա էլ պարում եմ: Զարմանալի կերպով երիտասարդներուն հետ կարողանում եմ հանգիստ պարել: Հավասար ուժերով: Իսկ գիտե՞ք` քանի տարեկան եմ: 79: Երբ երաժշտություն եմ լսում, հանգիստ չեմ կարողանում նստել:
– Հատկապես ի՞նչ երաժշտություն, ի՞նչ պար եք սիրում:
– Ժամանակակից, որտեղ ռիթմը շատ ուժեղ է: Իմ նկարների մեջ էլ այդ ռիթմը գործում է:
– Դուք բնավորությամբ ուժե՞ղ եք:
– Պատահում է` գիշերները չեմ քնում: Նստում եմ մի բաժակ սուրճի մոտ և մտածում, մտածում… Մտածում եմ` ինչպե՞ս եղավ, որ այս նկարը նկարեցի: 1980 թվականին կոմպոզիցիաներ ցուցադրեցի, մի բան, որ չէի ներկայացրել ոչ մի ցուցահանդեսում, և շատ աղմուկ բարձրացավ այդ ցուցահանդեսի շուրջ: Զարմացած նայում էի` ինչպե՞ս է, որ այդ աշխատանքները ես էի նկարել: Այդպիսի պահերից մեկի ժամանակ էլ եզրակացրի, որ ինչ-որ բան կատարվում է ինձ հետ: Ինձ թվում է, որ դա ի վերուստ եկող մի բան է կամ ինձ թելադրում են: Չեմ հասկանում: Մտածում եմ` այդ ի՞նչ է, որ ինձ կառավարում է: Ես չեմ տեղադրում դա իմ մարմնի մեջ: Շատ փոքրիկ է իմ մարմինը` այդ մեծ ուժը իր մեջ պահելու համար:
– Ձեր ընդվզումներն ինչպե՞ս եք «սանձահարում»: Ինչպե՞ս եք «վարվում» Ձեր մեջ կուտակված կենտրոնախույս ուժերի հետ:
– Չգիտեմ: Եթե հարկավոր է չխոսել, կարող եմ օրերով չխոսել: Դա էլ ուժ է: Կամ այն, որ ներքուստ գալիս է, չեմ կարողանում հանգստացնել, պետք է անպայման արտահայտեմ` նկարեմ, որևէ ձևով դուրս տամ, գրեմ: Հարությունի մասին գրելուց հետո շատերն էին առաջարկում ինձ` սեփական կյանքիս մասին գրել: Ես շատ աշխարհ շրջել եմ, շատ մտքեր ունեցել եմ, շատ բան տեսել ու մտածել եմ: Ամեն մի նկարս եզրակացության արդյունք է, մի եզրակացություն: Դա աշխարհընկալում է, տեսակետ: Դա միայն նկար չէ՛: Ոչ մի նկար ինքն իրեն չի ստեղծվում: Մարդը տառապում է, մտածում, հոգնում, ուրախանում… Ցուցահանդես մտնողները մի դռնից դեպի մյուսն անցնում են հաճախ… անտարբեր: Վիրավորական Է, երբ ոչ մի վերաբերմունք չես տեսնում դիտողի դեմքին: Իմ ենթագիտակցության մեջ կար այն միտքը, որ ես պիտի կանգնեցնեմ մարդկանց նկարի առաջ: Եվ կանգնեցրի: Ամենատարբեր մասնագիտության մարդկանց:
– Ինչպե՞ս:
– Բաներ կային, որոնց մասին չէի մտածում: Կենսաբան մը եկել էր: 1980 թվականին էր: Ասում էր` գիտե՞ք այն օրենքը, որ երբ բույսը ծլում է, զույգ ծիլ է տալիս: Ասաց, որ իմ նկարների մեջ այդ օրենքը գոյություն ունի: Շատ զարմացա, ինձ համար էլ դա նորություն էր: Իմ հաՃախորդների մեջ ֆիզիկոսներ շատ են եղել: Հիմա էլ գալիս են: Հրեա մեկը մի օր ասաց. «Ձեր նկարների մեջ գտնում ենք այն բաները, որ ինքներս չենք կարող անել. ներշնչում եք մեզ, մտածել եք տալիս մեզ, որ կարելի է այսինչ ճանապարհով գնալ և գտնել այսինչ հարցը»: Այսպես ամեն մի մասնագետ ինչ-որ բան գտնում է իր համար: Մարդ արարածը իր էությամբ նույնն է: Դա արդեն համամարդկային արժեք մըն է: Ես՝ բոլորի մեջ, նրանք` իմ: Այդպես պիտի լինի արվեստը:
– Կարողանալու հետ է կապված:
– Դա` իր հերթին: Ես շատ անհանգիստ անձնավորություն մըն եմ: Չեմ կարողանում հանգիստ նստել: Հետաքրքրասեր էլ չեմ: Ուրիշի կյանքն ինձ չի հետաքրքրում իբրև բամբասանք: Բայց «ինչու»-ն ինձ շատ է հետաքրքրում:
– Փիլիսոփայակա՞ն «ինչու»-ն:
– Այո՛: Փնտրում ես պատճառը, տեսնում ես եզրակացությունը, գալիք հետևանքները: Երբ այս բոլորը միասին հասկանում ես, երևույթը համամարդկային է դառնում: Հասկանում ես, որ միայն քեզնով չի սահմանափակվում:
– Տարիների ընթացքում շա՞տ է փոխվել Ձեր աշխարհընկալումը: Ժամանակն ինչպե՞ս է ազդել Ձեր կենսափիլիսոփայության վրա:
– Չեմ կարող ասել: Տարբերությունը միայն նրանում է, որ եթե ես ժամանակին զգում էի, բնազդով էի առաջնորդվում, հիմա եզրակացություն անել գիտեմ: Շատ եմ մտածում, վերլուծում եմ հիմա էլ:
– Փորձենք օրինակով:
– Դարձյալ անդրադառնանք «Պար» նկարին: Առաջ գիծն ինձ համար տեսակետ էր, թռիչք էր դեպի վեր և այլն: Հիմա այլ կերպ եմ ընկալում: Եթե այն ժամանակ գեղեցկության մասին էր խոսքը կամ միայն հոգևորի մասին էր, հիմա արդեն գաղափար է դառնում, դառնում է միտք, հասուն կառուցվածք ունի, հազար ու մի կոմպոնենտներ (բաղադրիչ — Հ. Գ.) ունի, որոնք ժամանակի ընթացքին պարզվում են իմ մեջ: Ես հիմա շատ ավելի լավ գիտեմ, քան առաջ:
– Դա` նկարչության ոլորտում: Իսկ առօրյա կյանքի մյուս բնագավառներո՞ւմ` կենցաղում, մարդկային փոխհարաբերություններում…
– Առաջ եթե կարծում էի, որ սեռն անձերի` աղջկա և տղայի միջև ձգտում մըն է իրար հասնելու (սիրել բառը շատ ավելի տարողունակ հասկացություն է ինքնին, բայց` տվյալ մարդկանց հարաբերություններում), հիմա դրան եզրակացություն եմ վերագրում: Ինչո՞ւ համար եղավ այդպես: Ի՞նչն է պատճառը, որ դա ավելի ընդհանրացավ, դարձավ համամարդկային: Մինչև համամարդկային դառնալը եղել են, լինում են կենցաղային փոքր դեպքեր: Եթե այս դեպքը կատարվեց այսինչ երկու մարդու հետ, դա փոքր դեպք է, մասնավոր: Կարելի է անունները փոխել: Երևո՛ւյթը պետք է գնահատել, տղամարդը կյանքի հանդեպ իր պարտականությունը պետք է ունենա, կինը` իր: Առաջ չէի մտածում, որ կինն ստեղծված է կյանքի հարատևության համար: Նույնիսկ ծեքծեքուն կանայք, որոնց չեմ սիրում, միևնույնն է, նույն պարտականության համար են ստեղծված: Եթե Աստված ուզենար, կարող էր ստեղծել այնպիսի մի արարած, որ ինքն իրենով բազմանար: Բայց նա ստեղծեց երկուսին և կյանքի հանդեպ պարտականություններ տվեց: Սա Արմինեի եզրակացությունը չէ, այլ կյանքի: Հիմա մեծ ընդհանրացումների շրջան է ինձ համար: Եվ մի տեսակ կարծես հաշտվել եմ ամեն ինչի հետ, քանի որ հիմա հասկանում եմ, թե ինչո՞ւ եղավ այս բանը և ինչո՞ւ պիտի լինի մյուսը:
– Տիկի՛ն Արմինե, Դուք հիմա եզրակացություններ եք անում: Ասացե՛ք, խնդրեմ, ե՞րբ է գալու Կալենցների արվեստի իսկական գնահատման ժամանակը:
– Դժվար բան մըն է: Հասարակության զարգացման հետ է կապված դա: Աշխարհում առանձնապես շատ բան չի փոխվել: Արվեստագետներ կան, որ 100-120 տարի հետո են գնահատվում: Արվեստագետներ կան` նույն օրերին և մեծ հարգանք, մեծ պատիվ են վայելում: Ինչո՞ւ սրանից 50 տարի առաջ Դմիտրի Նալբանդյանը կամ Սերգեյ Գերասիմովը հնչող անուններ էին, իսկ հիմա չեն էլ հիշում: Մի հասարակ տղա մի փոքրիկ տնակ է նկարում, և ավելի ու ավելի շատ են խոսում այդ մասին, քան նրանց…
– Նալբանդյանին փառաբանեցին Բրեժնևի դիմանկարի համար:
– Այո՛: Եվ այն ժամանակ Նալբանդյանի խոսքը խո՛սք էր: Իսկական արվեստագետներին այն ժամանակ բանի տեղ չէին դնում:
– Ժամանակը սրբագրում է ամեն ինչ…
– Ես միշտ ասում եմ` ժամանակն արվեստագետների համար բախտորոշ բան մըն է: Մի ուրիշ բան էլ կա: Մարդը, եթե շատ հրապուրիչ է, իր միջավայրի վրա կարող է մեծ ներգործություն ունենալ: Դրա համար արվեստագետներին ժամանակ են տալիս: Օրինակ` Մինասը: Շատ համակրելի մարդ մըն էր: Իր խոսքով, իր ներկայությամբ: Իր անձով շատ հրապուրիչ էր թե՛ կանանց միջավայրում, թե՛ իր ընկերների: Եվ բոլորը համարեցին, որ նա հանճարեղ նկարիչ է: Բայց կանցնի մի հարյուր տարի, չեն լինի ո՛չ ինքը, ո՛չ միջավայրը: Ի՞նչ կասի նրա մասին նոր սերունռը: Կկարողանա՞ նկարիչն իր գործերով անցնել այն դժվարին ճանապարհը, որ նոր դիտողները պետք է սահմանեն նրա համար: Արդյո՞ք նույն տպավորությունը կթողնի դիտողի վրա: Դուք ճի՞շտ հասկացաք ինձ: Սա պրոբլեմ է` ճիշտ գնահատման տեսակետից, քննություն բռնելու տեսակետից:
– Դուք տվեցիք Մինասի անունը: Մեր նկարիչներից ավելի շատ ո՞ւմ ազդեցությունն եք տեսնում նրա վրա:
– Կարո՞ղ էր Մինասը Մինաս լինել, եթե Հայաստանում չլինեին Սարյանն ու Կալենցը: Մտածե՞լ եք այս մասին:
– Իսկ ի՞նչ կմնա Մինասից ապագայում:
– Մինասը ներքուստ բուռն, ուժեղ անձնավորություն մըն էր: Նրա պոտենցիան (ներուժը — Հ. Գ.) շատ ուժեղ էր: Շատ էլ հայ է: Հայերս զարմանալի կառուցողական միտք ունեցող ժողովուրդ ենք: Սարյանը մեր ամենալավ կառուցող նկարիչն է, նրա փոքրիկ պեյզաժների (բնանկարներ — Հ. Գ.) մեջ անգամ ոչ մի բանը չի խախտվում, չի ծռվում, չի ընկնում: Կանգնած է ամուր` ինչպես Մասիսը` լայն նստվածքով: Մինասը Սարյանից այդ կառուցողական գիծը վերցրեց: Գուցե` գեներով: Չեմ ասում, թե ամեն ինչ տրամաբանորեն է անցնում:
– Կալենցի՞ց ինչ վերցրեց:
– Առանց գույնի, առանց գծի, առանց այսինչ բանի գեղեցկության սերը. ի՞նչ ազդեցություն են թողնում նկարները մարդու վրա` հոգեպես և բարոյապես: Նա վերցրեց այդ ամենը: Եվ որովհետև նրա մեջ կար ուժեղ պոտենցիալ և հայ գյուղացու համառ աշխատող բնազդ (լավ, շատ դրական իմաստով), նա կարողացավ Մինաս դառնալ: Բայց ամեն մարդ չունի այդ կարողությունը: Այդ երկու մեծերը կային, գոյություն ունեին, բայց բոլորը չէ, որ ազդվեցին նրանցից: Պետք է անսահմանորեն ուժեղ լինել ներքուստ, որպեսզի կարողանաս միացնել վերցրածդ ունեցածիդ հետ: Մինասին դրա համար եմ գնահատում:
– Ձեր բնակարանը ցուցասրահ է հիշեցնում: Եվ իրո՛ք: Ե՞րբ եք պատրաստվում նոր ցուցահանդես բացել:
– Չգիտեմ` դեռ ինչքան կապրեմ: Մեկ տարուց հետո 80-ը կբոլորեմ: Հարությունը կդառնա 90: Եթե ուժերս ներեն, ուզում եմ միասին ցուցադրվենք: Որոշ արվեստագետներ այն կարծիքն ունեն, թե ես Կալենցի կողքին եմ ապրել, ի՞նչ պիտի անեմ ավելի լավ, քան Կալենցը: Ուզում եմ, որ վերջնականորեն իմանան` ով ով է: Ես հասա այս բանին 70 տարեկանում: Կալենցն անսահման մեծ գեղագետ է: Կարող եմ ասել, որ Հայաստանում ոչ մեկն այնպես գեղագետ չէ, ինչպես Կալենցը (չնայած շատ-շատ նկարիչներ ունենք):
– Որտե՞ղ են դրա արմատները: Ի՞նչ ակունքներից է սնվել Հ. Կալենցը:
– Դժվարանում եմ ասել: Հարությունենք Կյուրինից գաղթել, հասել են Սուրիա: Սուրիայում և Լիբանանում գեղարվեստական ինստիտուտ անգամ չկար: Պատահական նկարիչներ էին գալիս, գնում: Պատահական նկարիչներ էին ցուցահանդեսներ բացում: Եվ դա ոչինչ չէր նշանակում բնածին տաղանդի համար: Իր էությունից էր բխում այդ ամեն ինչը: Միայն ու միայն ի՛ր էությունից: Ընդունում եմ, որ Կալենցին աշակերտել եմ: Կալենց շատ կա իմ մեջ, մանավանդ՝ սկզբնական շրջանիս: Երբեք չեմ ուրանում դա: Ինչքան հասունացա, ինչքան մարդը (անհատականությունը — Հ. Գ.) ուժեղացավ իմ մեջ, այնքան իմ ճանապարհը շեղվեց: Ես ավելի շատ մտածող արվեստագետ եմ: Նա սովորեցնող նկարիչ է: Ես մտածել եմ սովորեցնում: Այս ճանապարհը հաղթահարելու համար նա ինձ շատ օգտակար եղավ:
– Հ. Կալենցն ինչպե՞ս էր գնահատում Ձեր արվեստը: (Ծիծաղում է:)
– Գիրքն արդեն ասում է այդ մասին: Այնուամենայնիվ, մխիթարական մի կետ ունեմ: Բոլորովին դեն գցված չէի… Մի անգամ շատ խիստ նկատողություն արեց, երբ սովորում էի նրա մոտ (երևի իր ուզած բանը չէի արել): Շատ նեղացա, շատ հուզվեցա, գնացի հարևան սենյակը, լաց եղա: Ֆրանսացի ճարտարապետ ընկեր ունեինք, Ֆրանկո էր անունը, հյուր էր եկել մեզ այդ օրը: Մեկ էլ լսեցի, Ֆրանկոյին ասում էր. «Արի, տես` Արմինեն ինչե՜ր է անում, տես` ի՜նչ լավ է էրել»: Հենց որ դա լսեցի, հուսադրվեցա, լացս կուլ տվեցի և նորեն սկսա նկարել: Կալենցի ամեն մի դասը օրենք էր ինձ համար: Ամեն անգամ մի նոր բան էր տալիս: Իմ առաջին յուղաներկերը պահել եմ:
– Իսկ Դո՞ւք ում համար ուսուցիչ եղաք:
– Ուսուցչություն անել չեմ սիրել: Պատահական խոսքերով, խորհուրդներով օգտակար շատերին եմ եղել:
– Ձեր զավակները, հավանաբար, ժառանգել են իրենց տաղանդավոր ծնողների գեները:
– Կալենցներիս հետևեց մեր կրտսեր որդին` Սարոն, իսկ վերջինիս որդին` Հարությունը, արտակարգ տաղանդավոր է: Հարություն Կրտսեր ենք անվանում նրան: Զարմանալի չէ: Մի կողմից նա Կալենցների թոռն է, մյուս կողմից` նկարիչ Նիկողոս Նիկողոսյանի: Մայրն էլ նկարում է: Շատ խելացի է, լավ տեսողություն (դիտողականություն — Հ. Գ.) ունի և դատել` մտածել գիտե: Յոթ-ութ տարեկանում արդեն քննադատական միտք ուներ: Գերմանիայում է, սովորում է Բեռլինի արվեստի բարձրագույն դպրոցում: Դա Եվրոպայի լավագույն հաստատությունն է:
– Մի քանի տարվա ընթացքում Ձեր թոռնիկը կավարտի իր ուսումնառությունը Եվրոպայում և կվերադառնա Հայրենիք: Մշակութային ոլորտում ստեղծված մերօրյա դժվարությունների պայմաններում այդ սերունդը պետք է և պարտավոր է իր առաքելությունը կատարել: Ի՞նչ դժվարություններ են հաղթահարելու նրանք:
– Ես բավական ծանր վիճակի մեջ եմ` ճիշտ պատասխան տալու համար: Արվեստի ասպարեզում տեսանելի դժվարություններ կան: Սարսափելի: Քաղաքական կացությունը երկրում այնպես է, որ բոլոր տեսակետները միանգամից փոխվեցին, իսկ նոր տեսակի մարդիկ դեռևս չգիտեն, թե ինչպես պետք է վարվեն հասարակության որոշ խավերի հետ: Նրանք նույնիսկ չգիտեն, որ այդ խավերը, որ ըստ իրենց մի կողմ դրված են, ավելի ճիշտ` մի կողմ շպրտված են, ինչքա՜ն կարևոր են այդ հասարակության համար, հասարակության կազմավորման համար, որովհետև հասարակությունը ոչ թե միայն «հացիւ կեցցէ», այլ «բանիւն» Աստծո:
Հիմա շատ սուր դրված է «հացիւ»-ը, այսինքն` նյութական կացությունը: Ինչպե՞ս գտնել դրա եզրերը: Արդարանալ, որ պետությունը դեռ աղքա՞տ է: Ո՛չ: Ես կասեի` պետությունը դեռ կազմավորված չէ: Կազմավորված չէ իր սեփական ժողովրդի առանձին տարրերի հանդեպ: Դեռ ընդհանրապես շուկայական դրությունը պարզելու մասին են մտածում: Մնացյալին… Չեմ ուզում այդ խոսքն ասել:
Հասարակությունը կարգավորելու, կազմավորելու ընթացքին անտեսել ժողովրդի հոգևոր մակարդակը պահպանող մարդկանց գոյությունը՝ շատ սխալ է: Դա պարզապես տգիտություն է: Ուրիշ անուն չեմ կարող տալ: Ոչինչ չի նշանակում, որ ես այսօր նախարար եղա և չգիտեմ, թե այդ նախարարությունը ի՞նչ գործով է զբաղվել, ինչպե՞ս պետք է վարվել այդ մարդկանց հետ: Եթե մեր մշակույթի նախարարը (խոսում եմ մեր ասպարեզի մասին) չգիտե` ով է Կալենցը, կամ ով է Սարյանը կամ Կիրակոսը, ինչ դեր էին խաղում և դեռևս ինչ դեր են խաղալու հասարակության մեջ, ի՞նչ կարող եմ ասել այդ նախարարության մասին, այն մարդկանց մասին, ովքեր չգիտեն, թե ի՞նչ պետք է անեն, այլ մտածում են` ինչպե՞ս փող ճարեն, ինչպե՞ս իրենց կյանքն ապահովեն…
Ցավոք սրտի, ամբողջ հասարակությունն այդ վիճակում է: Էն մարդիկ, ովքեր կարողանում են նյութականով ավելի շատ ինքզինքնին ապահովել, նրանք երբեք հոգևոր կյանքով չեն զբաղվում, չեն էլ ապրում դրանով: Եվ ցավալին այն է, որ մեր ղեկավար դիրքերը բռնում են այդպիսի՛ մարդիկ: Բայց տալի՞ս են, արդյոք, նյութականը ժողովրդին: Ո՛չ: Իրենց գրպանն է առաջին հերթին: Երբեմն օրերով չեմ խոսում: Տղաս տուն է գալիս, գնում է, ինչ-որ դեպքեր է պատմում: Ես չեմ խոսում, սրտիցս արյուն է հոսում: Իմ վերջին նկարն այդ թեմայով էր: Մի հայկական երգ կա` «Ակոռի մեծ քաղաքին ժողով եղավ…»: Ես դա եմ նկարել: Հավաքվել, խոսում են, խոսում են` ես է՛ս կանեմ, է՛ն կանեմ… Եթե փոքրիկ կոմբինատի պես մի բան ստեղծում են, դրանով էնքա՜ն շատ բան են խոսում…
– Տիկի՛ն Արմինե, արվեստի, մշակույթի մարդն ընդհանրապես շուկայի համար չէ: Ինչպե՞ս պետք է նա գոյատևի պարտադրված այս դաժան ժամանակներում…
– Մշակույթի մա՞րդը: Չգիտեմ: Մեզ մնում է միայն մեր հոգևոր կյանքը, ինչքան որ դիմանանք դրանով: Ուրիշ ոչ մի բան: Պետությունը մեր կարիքը չունի: Ցուցահանդեսներ եթե լինում են, պետական այրերն այնտեղ անելիք չունեն: Ոչ ոք չի գալիս: Դրսից մարդիկ գալիս են: Դրսից նաև օգնություն է գալիս մեր երկիր: Բայց մերոնք նրանց հետ «յոլա չեն գնում», լեզու չեն գտնում դրսից եկածների հետ: Խեղճերը գալիս են օգտակար լինելու, բայց թողնում, փախչում են: Ինչո՞ւ են փախցնում: Որովհետև մեծ բաժին են ուզում: Իմ տղան գնացել էր Լոս Անջելես: Խանութ բացեց: Ինքը էլեկտրիկ-ինժեներ է: Պետության ներկայացուցիչը եկել է նրա մոտ և ասել. «Մենք շատ ուրախ ենք, որ Դուք այսպիսի պայմաններում համարձակվել եք խանութ բացել: Ինչո՞վ օգնենք Ձեզ»: Իսկ հարկերը հավաքելու ժամանակ, տեսուչ չեն ուղարկում, ասում են` հաշիվդ կանես, կուղարկես: Հավատում են ժողովրդին:
Ամուսիններով նստում, հաշվում, մաքուր հաշվով տուրքն ուղարկում են պետությանը: Առաջին տարին էր: Կարո՞ղ եք ենթադրել` ի՞նչ եղավ հետո: Տուրքը հետ են ուղարկում՝ ասելով. «Դուք Ձեր շահած փողերով հազիվ Ձեր ընտանիքը կարողացել եք պահել: Էդ փողը պահեք Ձեզ»: Իսկ մեզ մոտ հենց դրսից մարդիկ գալիս են, ուզում են մի գործ անեն, տեղում ասում են` առաջ ինձ տուր, հետո կօգնեմ, որ էդ գործը դնես… Դրա համար էլ արդեն տասը տարի «ձայն բարբառոյ յանապատի» է, բան մը չկա մեջտեղ…
Իմ նկարը դա է ասում` «Ակոռի մեծ քաղաքին ժողով եղավ…»: Չեմ սիրում քաղաքական թեմայով նկարել: Նկարել եմ ժայռերի ձևով:
– Մենք բավական երկար զրուցեցինք: Ի՞նչ կավելացնեիք ավարտին:
– Ինձ իրավունք չեմ վերապահում ոչ մեկին խորհուրդ տալու: Ամեն մարդ ինքը պիտի գտնի իր ճամփան` իր տառապանքի գնով, իր ուրախությունների գնով: Ի՛նքը պիտի ինքնագիտակից լինի: Գիտակցություն եմ ուզում մեր ժողովրդի համար, գիտակցությո՛ւն: Այդ բանը մեր ժողովրդին այսօր էլ պակասում է: Հիմա միայն բնազդով ենք գործում: Խե՛լք մի քիչ, խե՛լք և նվիրում:
«Նորաթերթ» (կրճատումներով), «Կալենցների ժամանակը»,
08. 03. 2000
«Զարթօնք» (Բեյրութ), 8. 07. 2000, 15. 07. 2000
Դարը` մեր մեջ, մենք` դարի
(Հրապարակախոսություն), հատոր Ա, 2006
հոգիդ ցավում է մեր մեծերի սառապանքի համար
Ինչ անկեղծ ու գեղեցիկ զտույց էր: Շնորհակալություն