ՀԱՅԱԳԻՏԱՐԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ

Շատ հարուստ կիներ մէկ-երկու օրուան ճանապարհից վերադարձնում էին, ասելով, թէ եթէ ձեր հարստութեան տեղը իմացնէք՝ կ՚ազատուէք: Գալիս էին յոգնած, ոտները առած, ամէն ինչ յայտնում և ապա կրկին հանում էին ճանապարհ, բայց այս անգամ քաղաքից կէս ժամ հեռու՝ Դէգիրմէն դէրէ գետի ափին սպաննում էին և ջուրը ձգում: ճանապարհին կողոպտում էին թէ՛ ժանտարմները և թէ՛ աւազակները, բռնաբարում էին ութ տարեկանից վեր եղող բոլոր կանանց, իսկ դիմադրողներին տեղն ու տեղը սպաննում էին:

Իսկ վերջին խմբերի այրմարդկանց արդէն քաղաքի մօտն էին սպաննում, նոյնպէս բոլոր գիւղացի այր թէ կին, մէկ օր ու այ ճանապարհ չկարողացան անցնել։ Գետին երկայնքը հարիւրներով, հազարներով, բոլորին մերկացրած, սուինով, սրերով սպաննում էին և գետը ձգում: Այս բոլորը պատմում էին յոյն զօրքերը, թուրքերի հետ ամուսնացած հայ աղջիկները և կիները և նոյն իսկ իրենք՝ թուրքերըը:

Իսկ ես արդէն յունիսի 15-ին երեխաներովս միասին գնացի Սօուքսու՝ կուսակալին ամառանոցը և շատ լացի, խնդրեցի: Կուսակալին կինը գթաց ինձ, բարեխոսեց և թոյլատրեց ինձ հիւանդ ձևանալ և մնալ հիւանդանոցամ: Ես իմ երեք երեխաներով և աղախնիս հետ սրանից յետոյ մնացինք հիւանդանոցամ: Երեք օր վերջ թուրք հիւանդներին տեղափոխեցին և տեղը բերին հայ ծերերին, հիւանդներին, յղիներին, երեխաներին, ինչպէս և Մետրապոլիտի և ամերիկացիների մօտ եղած բոլոր երեխաներին: Հայերի մեծ տները, օթելները, դպրոցները և Հայոց Առաջնորդարանը բացին, երեխաները այնտեղեր լցրին և անուանեցին դպրոց: Տասը տարեկանից վեր մեծ տղաներին ջոկեցին և քշեցին Ջևիզլիկ, սրանցից մի քանի հոգու թուրքերը վերցրեցին, իսկ միւս բոլորին սուիններով սպաննել են:

Բժշկապետը ամէն օր քննում էր բոլորին, մէկ մասին ուղարկում դէպի ծովը, միւսին՝ դէպի ճանապարհը՝ կոտորելու: Ամէն օր կողովներով բերում էին ձգած և անտէր երեխաներին, որդնած և կեղտոտ և տեղահանուածների տեղը դնում: Թուրքերը գալիս էին, որին հաւանում, վերցնում, տանում էին: Հինգ օր վերջ սուբլիմա բերին և սկսեցին նախ համոզելով, ապա բռնի խմեցնել հիւանդներին: Շատեր իսկոյն մեռան: Ութ օր վերջ հիւանդանոցները մաքրուեցին, բոլորին դիակները գոց կառքերով ծովն էին թափում։ Հիւանդանոցի միւդիր Մեհմէդ Ալի բէյը հիւանդանոց ապաստանողների բովանդակ հարստութիւնը գրաւեց:

Միւս կողմից սկսեցին նաւակներով հայ պաշտօնեաներին ընտանիքներով ծովը տանել, սպաննել և ջուրը թափել: Սրանց մէջն էին հեռագրատան պաշտօնեայ ամուսնուս եղբայրը, իր աղջիկը և կինը:

Հայ զօրքերին 15 օր պահեցին, արդէն շատեր ճանապարհի վրայ էին աշխատում: Յետոյ նրանց ձեռքով մեծ փոսեր տուին պեղելու և սուինահար անելով, թաղեցին այնտեղ: Իսկ Բալդաբան ջոկած այր մարդիկն ամբողջովին կոտորուեցին քառասուն չէթաների ձեռքով: Սրանց կանգնեցրել են շարքով և, ինչպէս պատմում էր մի ազատուած հայ զինուոր, մէկ գնդակով 25 հոգի են ծակել:

Տեղահանուածներին հասցրել են մինչև Քեմախ: Այնտեղ մի քանի կին և աղջիկներ մնում են թուրքերի մօտ, յետոյ քշում են Ակնի ուղղութեամբ, Եփրատի ամէնախոր կիրճից և մեծամասնութիւնը գետը թափում: Եթէ խումբը բարի ժանտարմայի հետ էր, յաջողում էր ծանծաղ տեղից անց կենալ: Սրանք պատմեց այդտեղից ագատուած մի կին, որ Ակն մնացեր էր, յետոյ Կիրասոն անցած և այնտեղից շատ ճարպիկութեամբ Տրապիզոն, մեզ մօտ: Նրա ասելով, Եփրատի դիմաց մի ժայռ կայ, որի վրայ փորագրել են. Երանի՜ այս ժայռը տեսնողին: Քեմախից այն կողմը իբր թէ այնքան էլ վտանգ չկայ: Այն կողմը մեռնում են միայն անօթութիւնից, յոգնութիւնից, հիւանդութիւնից, առանց հագուստի և դրամի: Ճարպիկները հանդիպած քաղաքներում թուրքերի տներ են մտնում, իսկ մնացեալները շարունակում են ճանապարհը մինչև Միջագետք: Հինգ ամիս վերջ նամակ ստացայ տագերս կնոջից և զաւակներից, որ Ակն էին գտնւում: Նամակ առի նոյնպէս 15 տարեկան եդբօրիցս, որ գրում էր, թէ Խարբերդը անցանք:

Ես և իմ երեխաները, ինչպէս և Մախոխեանները (մայր, քոյր, աղջիկ) և վեց ուրիշ աղջիկներ մնացինք հիւանդանոցում կուսակալի կնոջ պաշտպանութեան տակ և դուրս չէինք կարող գալ, որովհետև կոմիտէն (իթթիհադ) մեզ կը բռնէր և կը սպաննէր: Յուլիսի մէջերը մեզ տարին մզկիթի վերածուած ֆրանսիական մատուռը, իմամը (թուրք հոգևորական) եկաւ և մեր իսլամացման ծէսը կատարեց: Տասնհինգ հոգի էինք: Վեց աղջիկներին նիքիահ արին (պսակեցին) մահմեդական երիտասարդների վրայ: Ինձ էլ միւդիրն էր առաջարկութիւն անում, բայց ես մինչև չորս ամիս մերժեցի, ասելով թէ ամուսինս ողջ է:

Հիվանդանոցի մէջ բժիշկ Ավնի բեյ, որ մի քիչ լաւ էր մեզ հետ, պատմեց մի գիւղացի աղջկայ մասին, որը սարսափելիօրէն դիմադրած էր և 95 տեղից վիրաւոր՝ բռնուսւծ բերին հիւանդանոց Պոլիս ղրկելու և գիշերը անյայտացրին:

Բժշկապետի մօտ իբր խոհարար ծառայող Կալիկ անուն իսլամացած հայ կնոջը վեց ամիս վերջը ծովը նետեցին՝ լաւ լուացք չանելու համար:

Կուսակալի կինը ամառանոցից քաղաք եկաւ և ինծ տարաւ իր հետ Սովուքսու, ուր հինգ հայ աղջիկներ էլ կային՝ Արմենուհի Քահրիմանեան, Իւղաբեր ճգնաւորեան, Արուսեակ Գազանճեան, Սիրանուշ Էթմէքճեան (որը թոքախտից մեռաւ) և Արսէն Մինասեանի չորս տարեկան աղջիկը:

Համշենահայուհի Armenian girl from Hamshen Համշենցի աղջիկ Hamshen girl Hemşinli kız Амшенская девушка

Միւդիր Մեհմէդ Ալին ինծ պահանջեց Պլատանա ուղարկելու, բայց իսկապէս մեռցնելու, որովհետև նրա առաջարկութիւնը մերժեցի: Ամէն բան հասկացրի կուսակալի կնոջը և նա բարի եղաւ կառավարական պաշտօնեաներից էդհեմ էֆէնդու հետ ինծ նիքիահ անել տալու: Այս մարդը շատ բարի էր և ինծ ու երեխաներիս պահեց պատուով: Նա մի օր պատմեց, թէ 6 կին ու աղջիկ և 2 այր, բոլորը զինուած, անօթութեան չդիմանալով, յանձնուեցին, թուրքերը գիշերը տարան և ծովը ծգեցին: Այս օրերում 4 այր գիւղացիներ էլ եկան յանձնուեցին և նոյնիսկ թլպատուեցին, բայց նորից սպանուեցին:

էդհեմ էֆէնդի չորս ամիս մեզ պահելուց յետոյ օգնեց ինձ մի յոյն գիւղ ապաստանելու երեխաներով միասին, երբ մահմեդականացած կին-աղջիկներին կը տեղահանէին դէպի Սամսուն՝ ռուսերի մօտենալու երկիւղից: Երկու ամիս էլ մնացինք այդ Կանլինկա գիւղում: Այդտեղ հաւաքուեցին և սարերի մէջ ողջ մնացած մի քանի հայեր: Յոյն գիւղապետը մտադիր էր մատնել, բայց Էդհեմ Էֆ. իմ թելադրութեամբ սպառնաց նրան և մնացինք մինչև ռուսները գրաւեցին Տրապիզոնը:

Տասն օր մնացինք Տրապիզոն և այնտեղից Բաթումով Թիֆլիս անցանք, ուր մնում եմ երեխայիս հիւանդութեան պատճառով և ապրում եմ կար անելով, ինչ որ սովորել էի դպրոցական հասակում, բայց չէի գործադրած բնաւ փարթամ օրերին:

 Թարգմանությունը՝  ՍԵՐԳԵՅ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԻ

ՀԱԱ, ֆ․ 227, ց. 1, գ. 453, թթ. 9-12 շրջ., բնագիր, ձեռագիր:
Բացատրություններ՝
1-Փուլ — դրոշմանիշ:
2-Դեսպոտ — հույն եպիսկոպոսի տիտղոս:
3-Միտրոպոլիտ- ուղղափառ (հունադավան) եկեղեցիների թեմակալ արքեպիսկոպոս:
4-Գյուրջի(թուրք.) — վրացի:
5-Քըահյա (թուրք.) — կառավարիչ:
6-Քավազ, ղավազ (թուրք.) — դեսպանատան կամ հյուպատոսարանի ցրիչ, թղթատար, հասկացվելէ նաև թիկնապահ իմաստով:
7-Օթել — հյուրանոց իջևանատուն:
8-Սուբլիմա — քլորային սնդիկ:
9-Իմամ — մահմեդական կրոնի հոգևորական, կրոնավոր:

Աղբյուր՝  ՁԱՅՆ ՀԱՄՇԵՆԱԿԱՆ
ՄԱՐՏ-ԱՊՐԻԼ 2013թ.

Տես նաեվ՝  ՀԱՄՇԵՆ — HAMSHEN
Տես նաեվ՝ ՈւՂԵՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՄՇԵՆ ՄՈՌԱՑՎՈՂ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

Համշենի բարբառի Խոփայի խոսվածքով երգ
Բառերի հեղինակ՝ Յուսուֆ Վայիչ

« GUZEM — KUZIM » «Քուզիմ» Hamshen

Թարգմանությունը՝ ՍԵՐԳԵՅ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԻ
Գլխավոր խմբագիր ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության ազգագրության ինստիտուտի գիտաշխատող
«Քուզիմ»
Աաքագէ էրթա չի,
Թաքիդում փէրէվաձ ա,
Իսա ինչբէս աշխար ա,
Էմմէն դաղ խարէվաձ ա:

Էրգիքէ էլլուշ քուզիմ,
Աստաղէ փէրնուշ քուզիմ,
Լուսնիկային մէշնան հէդ
Քէզի փութ էնուշ քուզիմ:

Էրթուշ քուզիմ իսթի հէդ,
Այէ հէդրա էրթաք մէք,
Մէդօղում աշխարսիվա,
Լուսնիկա էլլօղ ուք մէք:

Ուզում եմ
(թարգմանություն)
Արեգակը չի գնում,
Կարծում եմ խավարել է,
Այս ինչպիսի աշխարհ է,
Ամեն տեղ խառնված է:

Երկինք բարձրանալ եմ ուզում,
Աստղ բռնել եմ ուզում,
Լուսնի միջից
Քեզ նայել եմ ուզում:

Ուզում եմ գնալ այստեղից,
Արի միասին գնանք մենք,
Մութ աշխարհիս վրա
Լուսին ենք լինելու մենք։